جایگاه خانقین و رودخانه الون در جغرافیای تاریخی لرستان

جایگاه خانقین و رودخانه الون در جغرافیای تاریخی لرستان

به گزارش پایگاه خبری گلونی خانِقین از شهرهای پرجمعیت استان دیاله در شرق عراق و در نزدیکی مرز ایران است.

اکثریت مردم خانقین به گویش‌های لری یا به‌عبارت امروزی کردی فیلی تکلم می‌کنند. اطلاق نام لر بر این شهر که زمانی زیر نظر والیان فیلی لرستان اداره می‌شدند، نشان از پیوند ناگسستنی مردم این شهرها با مردمان غرب ایران خصوصا قوم لر دارد.

۹۰ درصد لرهای عراق در خانقین و کرکوک در کنار کرد‌ها و سایر اقوام عراقی زندگی می‌کنند.

این مناطق لر و کردنشین تا زمان غلامرضا خان والی، آخرین والی لرستان در دست ایران بود که به تصرف دولت عثمانی درآمد.

با مستقرشدن دولت عثمانی بر این نواحی که به لرستان غربی معروف است ترکان، مردمان لر و کرد منطقه را به دیگر بلاد خاورمیانه سوریه، لبنان و بلندی‌های جولان (گولان) و نواحی جنوبی ترکیه، پیرامون آنکارا و… کوچ اجباری دادند و یا آن‌ها را قتل عام نمودند. شعر زیر که از عبدالصاحب راسخی، شاعر لرتبار ایلامی است، اشاره به جنگ‌های محلی مردم لر و کرد با دولت متصرف عثمانی بود که بدون حمایت دولت‌های مرکزی انجام می‌گرفت:

در وجود لر سرِ تسلیم نیست
در دل او جای ترس و بیم نیست
دشمن ظلم است با خوبان ندیم
قصه عشق است از نسل قدیم
شاهد است تاریخ از پیشینیان
جنگ لر با دولت عثمانیان
شهر او میراث درد است و جنون
شاخسارش خم شد و سوخت از درون
شهرِ ویرانی از او جا مانده است
تک سوارش بر زمین افتاده است
روی دوش شهر او بار غم است
زخم‌های کُهنه‌اش بی‌مرهم است

شهر خانقین در ۱۵۵ کیلومتری شمال شرقی بعقوبه واقع شده و در گذشته به راه خراسان معروف بود.

خانقین در دوران آشوری و آکادی‌ها راه بازرگانی دولت بوده و از آن‌جا به‌عنوان محلی برای استراحت بازرگانان ایرانی و هندی استفاده می‌شد که رهسپار آن‌جا می‌شدند.

نام خانقین در فارسی میانه دوخانَگ (دوخانه) بوده که پس از اسلام به آن شکل عربی داده و به‌جای واژه فارسی دو، پسوند عربی َین را به آن افزودند.

شهر خانقین متشکل شده از چند محله یا مناطق جدا از هم در دو طرف رودخانه الوند، که در کنار آن استقرار یافته‌اند.

رودخانه «الوند» یا «الون» شهر را به دو نیم تقسیم نموده و مسیر جریان آن از وسط شهر خانقین عبور می‌نماید.

بخش غربی آن متشکل از محله‌های جلوه، آغا خلیفه و بخش شرقی آن نیز از محله‌های حاجی قره و حمیدید تشکیل گردیده است، در وسط شهر بازاری موجود می‌باشد که قبلا و اکنون نیز بدان (تاریکه بازار) می‌گویند.

این بازار سرپوشیده بوده و صاحبان کسب یا کاسبان این بازار، به‌صورت یکرنگ و در نوع صنفی خود با همکاران (دقیقا همانند بازار سیلیمانیه کنونی) در کنار یکدیگر مشغول به کسب می‌باشند.

رودخانه سرزنده و همیشه جاری «الوند» یا «حلوان» از کوه‌های دالاهو و قلاجه سرچشمه می‌گیرد.

سرچشمه اصلی این رودخانه از سراب اسکندر در غرب قلل زاگرس حد فاصل ۳۲ کیلومتری در شرق دشت ذهاب و در شمال دهستان ریجاب واقع شده است.

واژه الوند، برگرفته از یک واژه از زبان‌های آریایی است که به مفهوم «از آن بزرگی یا بلندی» است و نام کوه الوند که در نزدیکی شهر همدان (اکباتان) واقع شده نیز از مشخصه‌های نام‌های جغرافیایی در سرزمین اسکانی آریاییان می‌باشد.

به عقیده کارشناسان، الوند از «هرا یا هله» به معنی بلند و «ونتا یا وند» به معنی «از آن یا متعلق» برگرفته و واژه «وند» به‌عنوان پسوند در نام بسیاری از طوایف لرتبار دیده می‌شود، مانند «دیناروند»، «حسیوند»، «موسیوند»، «گودرزوند»، «میرزاوند»، «قلاوند»، «بهاروند»، «دریکوند»، «حسنوند»، «بیرانوند»، «باجولوند» و «بازوند». همان‌طور که ذکر شد، رود «الوند» «الون» نامیده می‌شود و جالب این است که در گویش لری فیلی در لرستان نیز «وند» «ون» تلفظ می‌شود. بر اساس دلیلی دیگر، رودخانه‌هایی که از بلندی کوه‌ها با شدت جاری می‌شوند و آبشاری را به‌وجود می‌آورند، در گویش‌های آریایی «هراوند یا هله وند» نامیده شده‌اند. پس به تعبیری دیگر می‌توان اینچنین بیان کرد که نام کنونی رودخانه الوند تنها تکاملی دیرینه از واژه آریایی «هله وند» است که در ادبیات عربی به «حلوان» مبدل شده و در گویش کنونی مردم منطقه به زبان لری و کردی به «الون» و یا «هه لون» مشهور شده است.

پایان پیام