یک خبرگزاری دولتی کافی است
مدیرگروه روابط عمومی دانشگاه علامه طباطبائی: یک خبرگزاری دولتی برای کشور کافی است و خبرگزاریهای خصوصی نیز باید بدون اینکه یک ریال کمک دولتی بگیرند، در فضایی رقابتی کار خود را انجام دهند. با ساماندهی اقتصاد رسانه‌ها می‌توان شفافیت را به خبرگزاریها بازگرداند.
به گزارش پایگاه خبری گلونی، به نقل از همشهری، ایران دارای ده‌ها خبرگزاری است که در زمینه موضوعات عمومی یا تخصصی فعال‌هستند و هرازگاهی، کارشناسان رسانه‌ای درباره تعداد بالای خبرگزاریها در ایران انتقاد میکنند. نکته قابل توجه در این انتقادها این است که بسیاری از کشورهای دارای رسانه‌های قدرتمند فقط یک یا دو خبرگزاری دارند اما در ایران ده‌ها خبرگزاری در حوزه‌های عمومی و در گستره‌ای فراگیر، محتوا تولید میکنند. حسین افخمی ـ عضو هیأت علمی دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه علامه‌طباطبایی ـ در این گفت‌وگو از ماهیت خبرگزاری و چگونگی عملکرد خبرگزاریها در ایران می‌گوید.
- وقتی که به فهرست خبرگزاریها در ایران نگاه می‌کنیم، می‌بینیم بیش از ۴۰خبرگزاری در کشور وجود دارد که رقم خیلی زیادی است. این امر در کشورهایی که دارای رسانه‌های قدرتمندی هستند سابقه ندارد؛ اصلا چرا خبرگزاریها بهوجود آمده‌اند و فلسفه فعالیت آنها چه بوده است؟
گام اول فعالیت خبرگزاریها در دهه۱۸۳۰ میلادی با تاسیس خبرگزاری «هاواس» فرانسه برداشته شد. البته انگیزه اصلی آنها هم این بود که یک نوع دفتر بریده جراید برای روزنامه‌ها به وجود بیاورند. آقای هاواس این کار را شروع کرد و سپس ولف در آلمان و رویترز در انگلستان، به او پیوستند و متن روزنامه‌های کشورهای خود را به زبان‌های یکدیگر، ترجمه و بین روزنامه‌ها و شرکت‌‌ها و مؤسساتی که نیاز به اخبار داشتند توزیع کردند. این کشورها چون دارای مستعمرات زیادی بودند، به اخبار اقتصادی نیاز مبرم داشتند تا بتوانند فعالیتهای خود را مدیریت کنند. پس از اختراع تلگراف مورس و بعد تلگراف برقی، امکان توزیع اطلاعات پیشرفت کرد و خبرگزاریها شکل گرفتند. بنابراین خبرگزاریهای هاواس در فرانسه، رویترز در انگلستان و ولف در آلمان که در آغاز تاسیس شدند، تجاری بودند و ربطی به دولت‌ها هم نداشتند. محتوای آنها در وهله اول برای روزنامه‌ها تولید می‌شد و در اولویت‌های بعدی، برای شرکت‌های اقتصادی که البته بعضا مورد استفاده دولت‌ها هم قرار می‌گرفت. چند سال بعد ۶روزنامه در آمریکا برای تولید محتوای مورد نیاز خود، یک تعاونی به نام آسوشیتدپرس تشکیل دادند. هدف از تاسیس همه این خبرگزاریها، صرفه‌‌جویی اقتصادی روزنامه‌ها در فرایند رسیدن به اخبار بود؛ یعنی قرار شد به جای اینکه همه روزنامه‌ها به همه‌جا خبرنگار بفرستند، خبرنگاران خبرگزاریها اخبار را در مناطق جغرافیایی مختلف پوشش دهند. درآمد این خبرگزاریها هم از محل فروش اخبار به روزنامه‌ها حاصل می‌شد.
- این خبرگزاریها چطور تکامل پیدا کردند؟
اختراع تلفن و رادیو، در انتقال اخبار و اطلاعات، به خبرگزاریها کمک کرد و سرعت پوشش اخبار نقاط دور، خیلی بیشتر شد. در سال‌های بین دو جنگ جهانی، به‌دلیل توسعه فناوری چاپ و توزیع، تیراژ مطبوعات افزایش زیادی یافت، بنابراین قیمت آنها پایین آمد و میزان آگهی‌ها افزایش پیدا کرد. در این دوران، به طور کلی رونق زیادی در صنعت ارتباطات ایجاد شد و خبرگزاریها نیز رونق گرفتند. از سوی دیگر، به‌دلیل اینکه کشورهایی مثل انگلستان و فرانسه مستعمرات زیادی داشتند، در اواخر قرن نوزدهم نوعی تقسیم وظایف نیز بین خبرگزاریها به وجود آمد؛ به این معنی که مثلا تمرکز آسوشیتدپرس روی آمریکای لاتین بیشتر شد، رویترز در کسب اخبار در خاورمیانه فعال شد و خبرگزاری فرانسه روی آسیای شرقی تمرکز کرد. در هر حال، می‌توان مشاهده کرد که فلسفه راه‌اندازی خبرگزاریها تولید اخبار و اطلاعات به قصد فروش و کسب درآمد بوده است.
- خبرگزاریهای ملی از چه زمانی به وجود آمدند؟
بعد از جنگ جهانی دوم، اکثر کشورها صاحب خبرگزاری‌هایی شدند که هویت ملی داشتند. البته برخی کشورهای اروپایی مثل اسپانیا و ایتالیا یا ژاپن و چین در آسیا که مستعمره داشتند، در دوران بین دو جنگ جهانی خبرگزاری ملی تاسیس کردند. در همین دوره، خبرگزاری ولف از بین رفت و خبرگزاری ملی آلمان بهوجود آمد؛ خبرگزاری خصوصی و تجاری هاواس نیز به خبرگزاری فرانسه تبدیل شد که به نوعی با یارانه دولت، کار خودش را ادامه می‌دهد. تنها خبرگزاری‌ای که تجاری ماند رویترز بود و آسوشیتدپرس هم که به طور تعاونی اداره می‌شد. از حدود ۱۹۳۵میلادی هم خبرگزاری تاس که وابسته به شوروی بود، در پرتو رقابت جنگ سرد به وجود آمد و به یکی از ۵خبرگزاری بزرگ جهان تبدیل شد. به‌تدریج تا حدود سال۱۹۸۰ تقریبا ۲۰۰خبرگزاری ملی به وجود آمد؛ یعنی از این دوران به بعد همان‌طور که یک کشور برای هویت خود یک پرچم داشت، خبرگزاری ملی هم داشت. به این خبرگزاریها «خبرگزاری رسمی» می‌گویند؛ یعنی عمدتا آنچه در آنها منتشر می‌شود، به معنی موضع‌گیری دولت آن کشور است.
- خبرگزاریها در این دوران، محتوا را در چه قالب‌هایی تولید می‌کردند؟
آنها در اولویت اول، خبر تولید می‌کردند و بعد عکس و بعد هم تحلیل؛ تحلیل به این معنی که ابعاد اخبار را تجزیه و تحلیل می‌کردند. اما این خبرگزاریها ـ جز خبرگزاری تاس که یک خبرگزاری ایدئولوژیک بود ـ تفسیر ارائه نمی‌کردند. از دهه۱۹۸۰ نیز برخی سندیکاها و تشکل‌های خبری، برای شکستن انحصار خبرگزاریهای بزرگ تاسیس شدند و شروع به انتشار اخبار تحلیلی کردند. خیلی از این خبرگزاریها، به نوعی اخبار توسعه را منتشر می‌کردند.
- خبرگزاریها محتوای خود را به مشترکان‌شان می‌فروختند اما از وقتی که اینترنت رواج پیدا کرد، خیلی از خبرها را به طور رایگان روی وب‌سایت خود گذاشتند؛ در دوران پس از ظهور اینترنت، آنها درآمد خود را چطور تأمین کردند؟
از دهه۱۹۶۰ ما شاهد شکل‌گیری خبرگزاریهای تلویزیونی هستیم و بعد از رواج شبکه‌های تلویزیونی، شبکه‌های ماهواره‌ای ۲۴ساعته و بعدتر، اینترنت. از اینجا به بعد، نوعی تعدد و تکثر در اخبار و اطلاعات در عرصه جهانی به وجود می‌آید و به‌تدریج کشورهای جهان سوم هم امکان پیدا میکنند که اخبار را تولید و منتشر کنند و روی فضای رسانه‌ای که معتقد بودند یک‌طرفه است تأثیر بگذارند. با پیشرفت فناوری، خبرگزاریها به سمت تولید ویدئوی خبری گرایش پیدا کردند و پدیده‌هایی مثل «ای‌پی تی‌وی» و «رویترز تی‌وی» به وجود آمدند. پس از رواج اینترنت، خبرگزاریها برای به‌دست‌آوردن درآمد، تمرکز خود را روی محتوای تخصصی بردند؛ در واقع، خبرهای عمومی آنها رایگان شد ولی به تولید بولتن‌های تخصصی و گرفتن مشترکانی از کسب‌وکارهای بزرگ و شرکت‌هایی که به این اخبار تخصصی نیاز داشتند را شروع کردند. مثلا خبرگزاری رویترز در حوزه بانک‌ها یا نفت، خبر تولید می‌کند و همه بانک‌های بزرگ دنیا و شرکت‌های فعال در حوزه انرژی، مشترک این خدمات هستند.
- خبرگزاری در ایران چطور کار خود را آغاز کرد؟
در سال۱۳۱۳ خبرگزاری پارس تاسیس می‌شود که کار خود را به صورت همکاری با خبرگزاری آناتولی ترکیه شروع می‌کند. این خبرگزاری کار خود را در یک مرحله با همکاری وزارت خارجه انجام می‌‌داده و بعدتر زیر نظر وزارت فرهنگ قرار می‌گیرد. پیش از انقلاب، دفتر مرکزی خبر هم به وجود می‌آید که زیرمجموعه سازمان رادیو و تلویزیون ملی بوده و بعد از انقلاب به واحد مرکزی خبر تبدیل می‌شود؛ خبرگزاری پارس هم به خبرگزاری جمهوری اسلامی تبدیل می‌شود.
- بعد از انقلاب تنها خبرگزاری ایران همین خبرگزاری جمهوری اسلامی بوده است؟
بله. در دهه۶۰ خبرگزاری جمهوری اسلامی تبدیل به ستاد تبلیغات جنگ می‌شود و اخبار جنگ بدون کنترل ایرنا، تقریبا غیرقابل انتشار بوده است. در این سال‌ها روزنامه‌نگاری ایران افول می‌کند و اخبار، خیلی محافظه‌کارانه می‌شود. در همین دهه است که خبرگزاری، انحصاری می‌شود و حوزه‌های سیاسی و اقتصادی به حاشیه رانده می‌شوند. در اواخر دهه۶۰ و اوایل دهه۷۰ اخبار سرگرمی و ورزشی، رونق خیلی زیادی می‌گیرند اما همچنان اخبار سیاسی و اقتصادی در حاشیه هستند. در آن دوران، خیلی از تیترهای برجسته ما به موضوعات خارجی مربوط است؛ حتی در ایام انتخابات! اتفاق بدی که در آن زمان رخ می‌دهد این است که خبرگزاری، خبرها را طبقه‌بندی می‌کند و اخبار محرمانه و سری را ـ جدا از خبرهای عمومی که به روزنامه‌ها می‌دهد ـ به مخاطبان خاص خود می‌رساند. این کنترل ویژه روی خبرگزاری، باعث کوچک‌شدن دایره انتشار اطلاعات و اخبار در کشور و رفتن بخش عمده‌ای از اخبار به کانال‌های شایعه می‌شود.
اما مطبوعات بعد از سال۱۳۷۶ این سد را شکستند و اجازه دادند که خبرها و تحلیل‌های متفاوتی منتشر شود؛ بنابراین برای چند سال، ایرنا به قدری توسط فضای مطبوعات به حاشیه رانده شد که تقریبا در حال حذف بود و مطبوعات، دیگر اخبارش را نقل نمی‌کردند.
- و در همین دوران بود که خبرگزاریهای متعدد شروع به فعالیت کردند؟
در همین سال‌ها ـ به‌خصوص از ۱۳۸۰ به بعدـ گرایش تولید خبرهایی مشابه خبرهای سندیکایی در کشورهای غربی، پررنگ شد. به عبارت دیگر، مسائل دانشجوها یا کارگران، در یک سندیکای خبری یا بولتن‌های خبری تخصصی تجمیع شد و امکان فنی اینترنت هم انتشار آن را ممکن کرد؛ بنابراین ابتدا خبرگزاری دانشجویان به وجود آمد؛ منبعی که در اصل، یک سایت خبری است ولی به آن خبرگزاری می‌گوییم. بعد این روند با خبرهای کارگری ادامه پیدا کرد و ایلنا به وجود آمد… و بعد این چرخه به جایی رسید که برای مثال، یک خبرگزاری مخصوص مساجد به وجود می‌آمد یا مثلا دانشگاه آزاد و وزارت نفت هم برای خود خبرگزاری تاسیس کردند.
گاهی اوقات این وب‌سایت‌ها ارگان یک مجموعه یا تشکل هستند که زیاد امکان فعالیت ندارند اما با داشتن یک خبرگزاری، هویت پیدا میکنند. از نظر من، اینها صداهایی بودند که باید در تشکل‌های صنفی، سمن‌ها و نهادهایی که فعالیتهای مشترکی داشتند، متشکل می‌‌شدند، نه به شکل خبرگزاری. در بسیاری از کشورها، این رسانه‌هایی که ما اینجا به آنها می‌گوییم خبرگزاری، در قالب روابط‌عمومی‌های یک صنف یا تشکل تعریف می‌شوند. همین مسئله در مطبوعات هم رخ داده است؛ یعنی روزنامه‌ها و نشریاتی در کشور هستند که ارگان یک نهاد یا سازمان خاص‌اند اما به اسم روزنامه روی دکه‌ها می‌آیند.
- در واقع منظور شما این است که عملکرد حرفه‌ای در برخی از این رسانه‌هایی که عنوان خبرگزاری دارند، دیده نمی‌شود؟
در خیلی از این وب‌سایت‌ها آنچه از یک خبرگزاری انتظار می‌رود دیده نمی‌شود؛ مثلا در مواقع بحران (در زلزله) چند وب‌سایت که عنوان خبرگزاری دارند توانستند در کمتر از ۲۴ساعت خبرنگار خود را در منطقه حاضر کنند و خبرنگارشان حاضر شد ریسک بپذیرد و از آنجا خبر تهیه کند؟ کار حرفه‌ای خبرگزاری این است، نه اینکه برای مثال، فقط خبر ورزشی یا فقط خبر اقتصادی تهیه کند. بخشی از آنچه ما به عنوان خبرگزاری در کشور داریم، در واقع بولتن‌های الکترونیک روابط عمومی سمن‌ها، سازمان‌ها یا افراد هستند و عملکرد بسیاری از این رسانه‌ها با تعریف خبرگزاری که کارش تهیه اطلاعات و اخبار، فروش و داشتن دخل‌وخرج مناسب است، نمی‌خواند.
- قدم اول برای ساماندهی خبرگزاریها در ایران چیست؟
یک خبرگزاری دولتی برای کشور کافی است و خبرگزاریهای خصوصی نیز باید بدون اینکه یک ریال کمک دولتی بگیرند، در فضایی رقابتی کار خود را انجام دهند. با ساماندهی اقتصاد رسانه‌ها می‌توان شفافیت را به خبرگزاریها بازگرداند.
پایان پیام
کد خبر : 61068 ساعت خبر : 2:01 ب.ظ