طب گیاهی از مصریان قدیم و بابل و چین باستان تا یونان و ساسانیان در ایران

به گزارش پایگاه خبری گلونی؛  طب گیاهی قدیمی ترین شکل درمان است که از سوی بشر شناخته شده و از دیرباز مورد استفاده قرار گرفته است. استفاده از این روش درمانی در تمامی تمدن‌ها سابقه دارد و یک جزء مهم در پیشرفت علم پزشکی رایج به شمار می‌رود.

استفاده از گیاهان به عنوان دارو برای پیشگیری و درمان بیماری‌ها از روزگاران کهن مورد توجه متخصصان طب سنتی قرار داشته و تا ابتدای قرن شانزدهم معتبرترین روش برای درمان بیماری‌ها به شمار می رفته است.

طب گیاهی در مصر و بابل و چین

در بین ملل جهان، مصریان قدیم را باید نخستین ملتی دانست که از گیاهان دارویی به نحو گسترده‌ای استفاده می‌کردند. درعصر هومر کشور مصر به عنوان منطقه‌ای غنی از گیاهان دارویی و سمی شهرت یافت.

از سنگ نوشته‌های میخی برمی‌آید که بابلی‌ها نیز همانند مصریان از خواص و کاربردهای دارویی گیاهان آگاه بودند.

در کتابخانه ساندرا پالوسی (آشوربانی پال) که ۲۶۵۰ سال قبل دایر بوده است چندین لوح گلی که موضوعات طبی و دارویی روی آنها حک شده، یافت گردیده است. فهرست داروهای مندرج روی الواح مذکور، بسیار شبیه فهرست داروهای مورد استفاده در مصر باستان بود که شامل ۲۵۰ نوع گیاه و داروی معدنی است.

 در چین یک کتاب شبه فارماکوپه[۱] به نام پن تاسو یعنی دارونامه بزرگ گیاهی که ۴۰ مجلد و حاوی چند هزار نسخه دارویی بوده، وجود داشته است. کتاب مذکور حدود ۲۷۳۵ سال قبل از میلاد مسیح(ع) نوشته شده و مولف آن یکی از امپراطوران آن کشور به  نام شینون بوده است.

از دیگر کتب دارویی چین باستان، کتابی بوده که مشخصات، رویشگاه‌ها و نحوه درمان با بیش از یک هزار گیاه دارویی مفید در آن موجود بوده است از دیگر کتب سنتی چین «تحفه کشتزارهای الهی» است که طی قرن اول میلادی تدوین گردیده و شامل  شرح و توصیف ۲۵۲ داروی گیاهی است

ایران باستان و طب گیاهی

در مورد پزشکی ایران باستان اطلاعات زیادی برجای نمانده، لیکن به نظر می‌رسد در قلمرو گسترده هخامنشیان تشکیلات پزشکی منظمی وجود داشته است و ظاهراً مفهوم «اخلاط رابعه» که مبنای طب بقراطی است از ایران باستان به یوانان راه یافته است. انتقال مذکور به دنبال حمله اسکندر به ایران و طی دوران سلوکی صورت پذیرفته است . طب ایرانی در دوره اشکانی آمیخته از طب یونانی و طب زرتشتی بود.

 این روند تا زمان ساسانیان نیز ادامه یافت و در دانشگاه مذکور اساتید یونانی، سریانی، هندی و ایرانی به تدریس اشتغال داشته، کتاب‌های گوناگون را به زبان پهلوی در می‌آوردند.

در همین دوران دانشگاه و بیمارستان «گندی شاپور» در شمال غربی خوزستان تاسیس گردید که در دوران انوشیروان به حداکثر اعتلا رسید.

طب یونانی و رساله مکتوب

بنیانگذار طب یونانی اسکولاپیوس بود که احتمالا یک شخصیت نیمه تاریخی نیمه افسانه‌ای واجد جنبه الهی بوده است. بقراط پزشک یونانی ( ۳۵۷-۴۶۰ ق.م) که عموماً او را بنیانگذار دانش پزشکی می‌دانند، بر طب رومی و نیز طب رایج در قرون وسطی تاثیرعمیقی گذارد.

نخستین رساله مکتوب و مدون در زمینه گیاه شناسی دارویی مقارن ظهور تمدن یونان توسط تئوفر است ( ۲۸۵-۳۷۰ ق.م) ارائه شد. این رساله با عنوان تاریخچه گیاهان بود و گرچه نمایانگر تلاش ارزنده نویسنده در ارائه یک موضوع مهم با انسجام علمی لازم است، ولی در عین حال نشانگر مرزهای محدود کار مولف است که خود ناشی از محدودیت اطلاعات و دانش موجود در زمینه گیاهان دارویی در آن زمان بوده است.

به هر حال کتاب طبی تدوین شده توسط پدانیوس دیوسکوریدس اهمیت بیشتری دارد. وی در قرن اول میلادی ( سالهای ۹۰-۴۰ میلادی) می زیست و جراح ارتش نرون بود. حین سفرهای نظامی به بررسی گیاهان و جانوران برخی مناطق از جمله ایتالیا، یونان، آسیای صغیر ، اسپانیا و فرانسه پرداخت و تعداد معتنابهی از نمونه‌های معدنی، گیاهی و جانوری را جمع آوری نمود و درهر فرصت ممکن به تحقیق پیرامون خواص درمانی نمونه‌های جمع‌آوری شده پرداخت.

آثار نویسندگان روم

از دیگر نویسندگان رومی می‌توان اسکریبونیوس لارگوس (۷۹- ۲۳ میلادی) ، پلینی بزرگ، اوریباسیوس را نام برد. امروزه لارگوس را به خاطر وضع واژگانی از قبیل آنودین (مسکن) واپیسپاتیک (داروی باز کننده تاول) می‌شناسند که در فرهنگ واژگان دارویی رایج هستند، گو اینکه فعالیت او تنها در زمینه گیاه‌شناسی دارویی بود

جالینوس(۲۰۱-۱۳۱ م) چهره شناخته‌شده جامعه پزشکی است و یقیناً به عنوان پزشک بیش از دیوسکوریدس شهرت دارد. این طبیب که از اهالی پرگاموس یونان بود،  داروها را بر اساس نوعی مقیاس حرارتی طبقه‌‌بندی  عامل مناسبی برای شناسایی داروی مناسب برای هر بیماری ارائه داد. وی در زمینه‌های مختلف علم طب تالیفاتی دارد که اهم آنها در ۱۶ جلد گرد آوری شده است. دانشمند مزبور طی یادداشت‌های خود از ۴۷۳ داروی گیاهی یاد کرده است.

دانشمند ابوعلی سینا و طب گیاهی

ابوعلی سینا از نخستین دانشمندان مسلمان است که در کتاب قانون به شرح و بررسی علمی خواص درمانی گیاهان پرداخته است.

قانون ابن سینا همراه با کتاب الحاوی که از سوی رازی به رشته تحریر درآمده منابع ارزشمند طب گیاهی بوده و قرن‌ها به عنوان کتاب مرجع مورد استفاده دانشمندان غربی بوده‌اند. این سینا در مورد خواص گیاهان از جمله سیر و مورد و انار و … مطالعه کرده و همچنین به بررسی مزاج‌های سرد و گرم و درمان ناراحتی‌های هر یک از آنها با کمک تغذیه پرداخت. این دانشمند ایرانی نازایی را نیز با استفاده از طب گیاهی درمان می‌کرد. آب و خاک و عناصر معدنی از دیگر موضوعات مورد مطالعه ابن سینا بوده‌اند که هر کدام مکمل مطالعات دیگر بوده‌اند. قرن شانزدهم با آغاز نگرش‌های نوین در علم پزشکی همراه بود. که در نتیجه ظهور این دیدگاه‌های جدید درمان، کم کم روش‌های درمان بیماری‌ها با گیاهان کنار گذارده شد و استفاده از داروهای شیمیایی جانشین گیاه درمانی شد؛ اما داروهای تازه هم مشکلات خاص خود را داشت.

طب گیاهی در امروز

عوارض جانبی بسیار زیاد داروهای شیمیایی و گرانی آنها موجب گرایش مجدد مردم به طب گیاهی شد. در قرن اخیر پیشرفت عمده‌ای در بهره گیری از گیاهان دارویی حاصل شده است و آزمایشگاه‌های مجهز در سراسر جهان برای بررسی اثرات این داروها به کار و فعالیت مشغولند. مقدار مصرف مجاز، تعیین گیاهان سمی از دارویی، نوع و نحوه استفاده هر گیاه با دقت زیاد مورد بررسی قرار می‌گیرد. در کشور ما ایران نیز این کار در ابعاد وسیع در حال انجام است و مطالعات گسترده در این زمینه همچنان ادامه دارد.

۱) داروشناسی

منبع: واحد آموزش و پزوهش صدا وسیمای مرکز کیش. پزوهشگر: بصیره اسدنژاد