تک‌بیت‌های لری و اوستا

پایگاه خبری گلونی، رضا ساکی: اساس شعر لری در موسیقی لرستان بر تک بیت است. این تک بیت‌ها که هرکدام روایت کننده یک موضوع خاص هستند گاهی در یک ساختار عمودی چنان کنار یکدیگر قرار می‌گیرند که شنونده یا خواننده این احساس را پیدا می‌کند که این تک بیت‌ها در یک قالب و موضوع خاص و از طرف یک فرد سروده شده‌اند در صورتی که چنین نیست. در سال‌های اخیر برخی از پژوهش‌گران  کوشیده‌اند که شعر لری را هم به سمت عروض عربی سوق دهند و به کلی منکر ساختار هجایی در شعر لری شده‌اند. البته با کمی مته به خشخاش گذاشتن می‌شود برای برخی از آنان ساختار عروضی تراشید اما اصل مسئله هجایی بودن این تک بیت‌هاست که بسیار هم نمایان است.

اگر کمی به گذشته نگاه کنیم و ادبیات ایران زمین را در پیش از اسلام مورد بررسی قرار دهیم به شباهت‌های بسیاری میان سروده‌های اوستا و تک بیت‌های لری بر می‌خوریم. از آثار با قیمانده از زبان ایرانی باستان «گاهان» و «یشت‌ها» منظوم است و به نظر می‌رسد که بخش‌هایی از کتیبه‌های فارسی باستان هم منظوم باشد. اشعار «گاهان» هجایی بوده‌اند یعنی هر بیت از یک شعر از تعداد معینی از هجاها تشکیل می‌شده است  بدین صورت که مثلا در گاه اول (از یسن ۲۸ تا ۳۴) از پاره‌های سه بیتی تشکیل شده است هر بیت شانزده هجا دارد که هفت هجا از آن مصراع اول و نه هجا از آن مصراع دوم است. البته ما در تقطیع عروضی اوزان ده هجایی به این نکته بر می‌خوریم که سرایندگان شاید گوشه چشمی به وزن شاهنامه و بحر «متقارب» داشته‌اند که شاید به دلیل علاقه زیاد به شاهنامه‌خوانی در لرستان تک‌ بیت‌های لری را هم در ریتم و حال وهوای وزن شاهنامه یا بهتر بگوییم بر اساس هجای آن می‌سروده‌اند. مثلا در بیت (دته ناز نکه سیقه نازت بام/ سیقه کراسکه یخه وازت بام) مصرع اول به نوعی فعولن فعولن فعولن فع است ولی مصرع دوم از لحاظ عروضی اشکال دارد چراکه هجای اول (کراسکه) را نمی‌توان بلند گرفت و کوتاه است. این بیت نمونه‌ی خوبی برای ذکر این نکته است که شعر لری عروضی رسمی نیست. اما نکته قابل توجه در اشعار دوازده هجایی لری است .مثلا (تو عزیز دلمی ینو کل خیالن / عاشقون که دلسوخته چش انتظارن) که بیشتر تک بیت‌های میرنوروز و نیز ابیاتی که در آواز لری خوانده می‌شود در این هجاست. این بیت‌ها قابل تقسیم به هفت هجا و پنج هجاست و اساسا بر همین مبنا سروده شده که کاملا مطابق با گاه پنجم (یسن ۵۳) در اوستاست که از پاره‌های چهار بیتی تشکیل شده است و مصراع های اول در بیت اول هفت هجا و مصراع‌های دوم آنها پنج هجا دارد و بیت‌های سوم و چهارم هر کدام سه مصراع دارد که مصراع‌های اول و دوم هر کدام هفت و مصراع‌های سوم هر یک پنج هجا دارد. اما اصل مطلب در اینجاست که متاسفانه آهنگ‌سازان وقتی برای ساختن ملودی سراغ این اشعار می‌روند با دیده انکار و به قولی با جبهه‌گیری به بازخوانی مجدد آنها می‌پردازند و فکر می‌کنند که اشعار اشکالات عروضی دارند و باید آنها را اصلاح کرد در صورتی که به گمان نگارنده اصل این اشعار هستند و ما باید با آگاهی از ساختار هجایی و یا حتی عروضی این اشعار را در کار آهنگ‌سازی به کار بگیریم. این که چرا گفتم ساختار هجایی و یا حتی عروضی به این دلیل است که دکتر وحیدیان کامیار در نقد کتاب موسیقی شعر می‌نویسد :

((دکتر شفیعی خود در مصرع سوم این شعر رودکی (ملکا جشن مهرگان آمد/ جشن شاهان و خسروان آمد/ خز بجای ملحم و خرگاه/ بدل باغ و بوستان آمد) که وزنش کاملا کمی یا عروضی است به حق همین ویژگی وزن آوازی را می‌بیند و می‌گوید که می‌توان تصور کرد که در کلمات خز و بجای با نوعی کشیدن هجاها و نه مشدد کردن کلمات وزن را سامان می‌داده‌اند، یعنی برای حفظ وزن کمی بعضی هجاها را ممتد یعنی غیر طبیعی تلفظ می‌کرده‌اند تا وزن محفوظ بماند. در این بیت نیز که بعضی آن را نخستین شعر فارسی گفته‌اند این ویژگی دیده می‌شود:
آهوی کوهی در دشت چگونه دوذا            یار ندارد بی یار چگونه بوذا
که وزن آن کمی و برابر با فاعلان مفعولن فعلاتن فعلن است که اصل وزن فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن است که طبق اختیارات شاعری به جای اولین فعلاتن وزن فاعلاتن آمده و طبق قاعده ابدال فعلاتن دوم بدل به مفعولن شده پس وزن این شعر کاملا درست است و فقط در مصرع دوم هجای «ن» را باید کش داد تا وزن محفوظ بماند. پس در این گونه اشعار اصل محفوظ ماندن وزن کمی است اگرچه به قیمت غیر طبیعی تلفظ کردن بعضی هجاها تمام شود. به عبارت دیگر بعضی از واژه‌ها را را طوری تلفظ می‌کنیم که وزن کمی حفظ شود. این تغییر کمیت هجاها که برای حفظ وزن صورت می‌گیرد یکی از اختیارات شعر آوازی است و در آواز اشکال تغییر کمیت محسوس نیست اما ادیبان و شاعران و عروضیان که با معیارهای شعر رسمی سخت عادت کرده‌اند این اشعار را با همان معیارهای تلفظی و تقطیعی عروض شعر رسمی تلفظ می‌کنند و می‌سنجند، لذا به نظرشان درست نمی‌آید. در هر صورت وزن کمی شعر فارسی بعد از اسلام ادامه‌ی وزن کمی شعر پیش از اسلام است که به جهت مستقل شدن شعر از موسیقی ویژگی‌های شعر آوازیش را تدریجا از دست داده است و الا در کمی بودن وزن هیچ تفاوتی میان شعر پیش از اسلام و بعد از اسلام وجود ندارد.))

با توجه به آنچه که گفته شد باید با این نکته دقت کرد که آهنگ‌سازان گاه برای ساختن یک قطعه موسیقی شماری از اشعار ده هجایی لری یا لکی را انتخاب می کنند و همان طور که بیان شد این تک بیت‌ها را طبق یک توالی معنایی در یک ساختار عمودی قرار می‌دهند و بعد شروع می‌کنند به ساختن آهنگ یا ملودی. اما از آنجایی که آهنگ‌ساز گمان می برد اشعار وزن عروضی دارند و همه با هم منطبق هستند ملودی را روی یکی از بیتها زمزمه می‌کند ولی در ادمه ممکن است در بعضی از بیت‌ها دچار مشکل شود و در نهایت مشکل را با حذف بیت و یا دستکاری در بیت مرتفع کند.

تک‌بیت‌های لُری و اوستا

من به شخصه از یکی از موسیقی‌دانان لرستانی شنیده‌ام که برای بیت لکی (امشو دیم و خاو کوگی مشاقان/ تو مرز لیلی بی مجنون ملاوان) بیت دیگری پیدا نکرده است که شاید با توجه به آنچه که گفته شد بتوان برای آن بیت‌های دیگری جستجو و انتخاب کرد. به هرحال چه بپذیریم که تک بیت‌های لری و لکی هجایی و بر اساس اشعار یسنا سروده شده‌اند و یا آنها هم آنطور که دکتر شفیعی و وحیدیان کامیار اذعان دارند دارای وزن کمی البته با اختیارات و نوع خوانش متفاوت چون شعر سده‌های دوم و سوم هجری هستند نمی‌توان منکر این قضیه شد که وزن اصلی بسیاری از این تک بیت‌ها با درست خواندن به ویژه در آواز رعایت می‌شود. اگر دقیق تر بگوییم در برخورد با تک بیت‌های لری و لکی به هیچ وجه نباید به کیفیت هجاها دقت شود هر چند ممکن است گاه کیفیت‌ها یکسان هم باشند. به نظر آهنگ سازان برای ساختن ملودی برای تک بیت های لری و لکی می‌توانند برای هر هجا بدون توجه به کیفیت آن بیش از یک نت استفاده کنند (ملیسم ماتیک) که شبیه این اتفاق در آواز «سیت بیارم» یا «هی وله» به وضوح اتفاق می‌افتد چنانکه به سختی می‌توان از ملودی و سیر آهنگ وزن شعر را اقتباس کرد. شاید یکی از دلایل این که بسیاری از تک بیت‌های لری و لکی که از بهترین این تک بیت‌ها هم هستند هنوز نتوانسته‌اند وارد موسیقی لری شوند همین اختلافات و عدم توجه به نوع خاص وزن آنها بوده است.

پایان پیام