طب سنتی لری و گیاهان دارویی
پایگاه خبری گلونی، سیدمحمد طاهریان در «لرستان‌پژوهی»* نوشت:
آویشن avišan، نام لری: ازبوه azbowa
گیاهی است معطر، خوشبو و شبیه نعناع. برای خوشبویی آن را در دوغ می‌ریزند. مصرف جوشاندهاش درمان سوءهاضمه و تشنج و نیز تقویت کننده کبد است. برگ‌های آن را بر آتش گرم و برای تسکین درد ضرب دیدگی استفاده می‌کنند.
طب سنتی لری و گیاهان دارویی
اسطوخودوس (معرب یونانی) Ostuxudos، نام لری: گلرو gol-ru
گیاهی بوته‌ای با ساقه منشعب و برگ‌های باریک است. گلهای آبی رنگ، میوه فندقی و عطری خوشایند دارد که همین سبب به کار گیری آن در صنعت بهداشتی- آرایشی بوده و از ترکیبات اصلی افشانه‌های خوشبوکننده است. مصرف جوشانده آن، مقوی، ضد تشنج، درمانگر گلو درد (آنژین)، سیاه سرفه و دردهای عصبی است.
اوجا Uja، نام لری: وزم
درختی است جنگلی از تیره نارون با پوست سخت شکافدار با برگ‌های بیضی نوک تیز که در کوهستان می‌روید. جوشانده پوست و شاخ و برگ درخت دارویی موثر برای درمان دردهای مفصلی رماتیسم و اسهال است.
بابونه bãbūna، نام لری: بوینه (گل) bowĪna
گیاهی است یک ساله و از تیره کاسنی، ساقه‌ها منشعب و خمیده به طول ۱۵ تا ۴۵ سانتیمتر، گل‌ها سفید روشن و شاخ و برگ آن معطر است. از اسفند تا اردیبهشت گل می‌دهد و برخی از گونه‌های آن تا شهریور گل دارد. جوشاندهاش مسکن و تب‌بر است. در گذشته از روغن بابونه دردهای رماتیسمی و عصبی را دوا می‌کردند.
بُن سرخ، نام لری سُرپا sor-pã، نام لکی: بُن سویر bon-soer
گیاهی است از تیره سوسن، علفی پیاز دار و گل آذین آن چتری است. استفاده از آن برای رفع سرماخوردگی مفید است. مردم لرستان بن سرخ را پخته می‌خورند و نیز آن را خشک می‌کنند و برای درمان سرماخوردگی به کار می‌برند.
بنه bana، نام لری: قُلن golen
از تیره سماق با برگ‌های مرکب است. میوهاش شبیه عدس و جدار آن گوشتی و ترش مزه است. در لرستان برای درمان سرفههای شدید و صداگرفتگی شیره درخت بنه را دود کرده و به صورت بخور به سینه می‌رسانند. شکسته بندان محلی، میوه آن را با زرده تخم مرغ در بستن جای شکستگی به کار می‌برند. از شیره این درخت نوعی سقز به نام بریژه breeze به دست میآید.
بومادران، نام لری: برنج داس
گیاهی است پایا از تیره کاسنی و به بلندای ۲۰ تا ۴۵ سانتی متر. برگ‌های قاعده، طوقی‌وار و ساقه‌ها ساده و گلدار و زمان گل دادن گیاه بین خرداد تا شهریور است. این گیاه تنظیم کننده خون و برای درمان آنفولوانزا، معده و سرماخوردگی دارویی موثر است. برنج داس را پس از آماده شدن مشک و پیش از درست کردن اولین دوغ، با مقداری آب ماست آمیخته و چند روزی در مشک نگاه داشته و این کار مشک را خوشبو می‌کرد.
به، نام لری: بید beed
درختی است از تیره کاسنی که بلندیاش به هشت متر می‌رسد. برگ‌ها بیضی، کرک دار و مایل به خاکستری است و میوهاش کرک‌دار و به شکل گلابی و سیب است. چوب و برگ به برای بریدن تب و درمان سردرد مفید است. در گذشته برای رفع سردرد چوب به را در آب جوشانده می‌نوشیدند و یا شاخه‌های جوان آن را به سر می‌بستند.
پنجه غازی، نام لری: پاقزو pãgezū
از تیره چتریان با گلهای منظم، مصرف آن اشتهاآور، تصفیه کننده خون و ادرار افزاست. همچنین دارویی موثر برای بیماری‌های کبد، کلیه و مثانه است. در لرستان و در فصل بهار مردم از پنجه غازی خوراکی محلی درست می‌کنند.
پنیرک، نام لری: توله tūla
گیاهی است یکساله با ساقه‌های منشعب به طول ۲۰ تا ۶۰ سانتیمتر. برگ‌ها منفرد و مدور و گل‌ها سفید متمایل به صورتی است. هنگام گل دادن آن از بهمن تا فروردین است. پنیرک برای گلو درد و گوش درد مناسب است. از کوبیده برگ‌های آن برای پیشگیری از ریزش مو استفاده می‌کنند.
پونه، نام لری: پینه pĪna
از تیره نعناع و بسیار معطر است. برگ‌ها متقابل و بدون گوشوارک و گل‌هایش منظم است. پونه گیاهی چند ساله است که در جاهای مرطوب همچون کنار رودخانه‌ها می‌روید. پونه هضم کننده، مسکن اعصاب، ضد تشنج و درمان کننده اسهال است. جویدن آن سکسکه را قطع میکند. در گذشته برای درمان و تسکین گوش درد، بخار جوشانده پونه را به گوش می‌رساندند.
آوندول، نام لری: پینومه penoma
گیاهی است علفی و یک ساله و از تیره چتریان. برگ‌هایش دارای غلاف و فاقد گوشوارک است. در لرستان غالبا در ارتفاعات می‌روید و مصرف خوراکی دارد. ساقه جوان گیاه برای درمان و دفع سنگ کلیه مصرف میشود.
توت وحشی، نام لری: تی یره TĪ-yara
از تیره گلسرخ و فاقد کاسبرگ فرعی است. گل‌ها منظم و گونه مهم آن تمشک خوراکی است. توت وحشی برای زدودن کک و مک صورت موثر است. مصرف میوه گیاه برای اختلالات مثانه و درمان فشار خون مفید است.
جغجغه، نام لری: چَقچَقه
این گیاه دائمی و به صورت بوته‌هایی به بلندی ۳۰ تا ۱۰۰ سانتی متر می‌روید. خارهای زیادی دارد. برگ‌ها عمودی و دوتایی است. گل‌ها زرد و روی محور خوشه‌ای مانند قرار دارند. فصل گل دادن آن از اردیبهشت تا مرداد و میوهاش کپسولی شکل است. برگ کوبیده شده گیاه را با زرده تخم مرغ آمیخته و برای درمان بیماری‌های جلدی به کار می‌برند.
چویل، نام لری: چوییر Čoeer
چویل از تیره چتریان و برگ‌هایش دارای غلاف و فاقد گوشوارک است. در لرستان این گیاه را برای جلوگیری از فاسد شدن غذا استفاده می‌نمایند.
خارشکر (شکر تیغال)، نام لری: قَن شکروک
از تیره کاسنی‌ها و لوله گلی‌هاست که از آن مادهای قندی به نام شکر تیغال ترشح میشود و مصرف پزشکی دارد. این ماده بر اثر فعالیت حفره‌های بر روی سطح اتصال برگ و ساقه به وجود میآید. خارشکر را برای رفع دل درد و پیچش روده استفاده می‌کنند.
زیره، نام لری: ژیره
از تیره جعفری و میوهایش معطر است. برای پیشگیری از گاز معده مصرف مخلوطی از شکر و دانه زیره مفید است. از زیره برای تهیه جوجوش jujus که غذایی مقوی است و از آرد، زیره، روغن حیوانی و رازیانه تهیه می‌گردد استفاده میشود. این غذا را پس از تولد به مادر نوزاد می‌دهند. در بیتی محلی آمده است:
طب سنتی لری و گیاهان دارویی
ژیره کُفتم، ژیره بیختم، گرتِ ژیره وِم نِشس
شادُما دِ دَر دِراُما، سرتا پا گل وِم نِشِس
Žira Koftem, Žira bixtem garte Žira vem nešes
Šadoma de dar deroma sar tā pā gol vem nešes
سریش، نام لری: زرشک
گیاهی است علفی و از تیره سوسن و در محل‌های آفتابگیر می‌روید. در لرستان مصرف خوراکی و طبی دارد. این گیاه با درخت زرشک که میوه آن در طبخ برنج و… به کار برده میشود متفاوت است. سریش (زرشک) ضد تب، ضد تهوع بوده و برای رفع گرفتگی قلب و کم‌اشتهایی و آنژین مفید است. در لرستان زرشک را با پیاز و عدس پخته و می‌خورند.
شقایق، نام لری: گل کاسه اِشکِسَه gol-e kãsa eškes-a
این گیاه از تیره خشخاش و یک ساله است. برگ‌ها ساده و متناوب و گل‌ها تک‌تک در انتهای دمگل درازی قرار گرفته‌اند. این گل در فصل بهار در گندمزارها و دشت و دمن لرستان به وفور یافت میشود. به همین سبب از دیرباز لرستان را سرزمین شقایق‌ها گفته‌اند. جوشانده گلبرگ‌های شقایق مسکن اعصاب، ضد سرفه عصبی، آسم و برونشیت است و ضماد آن برای درمان تورم چشم و آبسه دندان‌ها مفید است.
شِنگ، نام لری: شِن Šeen
شنگ از تیره کاسنی، با برگ‌های باریک و گل زرد و شیرابه سفید و چسبناک است. جزو سبزی‌های صحرایی است و مصرف خوراکی دارد. در لرستان این گیاه را خام و با سرکه و آبلیمو می‌خورند.
شیرین بیان، نام لری: ملیم malĪm
این گیاهی از شاخه برگیان است. برگ‌ها مرکب و از ریشه‌اش نوعی صمغ مخصوص به دست میآید که در پزشکی و صنعت به کار می‌رود. گل آذین آن مرکب از ۲۰ تا ۳۰ گل به رنگ آبی روشن است. پودر آن برای درمان خراشیدگی پوست مفید است. مخلوط عصاره شیرین بیان و عسل برای درمان زخم معده موثر است. در گذشته برای پیشگیری از موخوره سر را با جوشانده آن می‌شستند. در شکسته‌بندی از مخلوط شیرین بیان و زرده تخم مرغ استفاده میشود که آن را در لرستان (رپ) می‌گویند.
علف چای (چای کوهی)، نام لری: کلنه kolena
علفی با ساقه چارگوش و برگ‌های متقابل و گلهای نامنظم است. گل آذین آن خوشه‌ای و در مناطق کوهستانی می‌روید. در خرم‌آباد این گیاه را می‌توان در سفید کوه یافت. مصرف جوشانده علف چای برای درمان سردرد، دل درد و رطوبت بسیار موثر است.
فرفیون، نام لری: شیرشیرک
گل تک جنس است با میوه خشک و کپسولی شکل، شیره این گیاه را برای از بین بردن زگیل بر روی آن می‌مالند.
کرپ kerp، نام لری: کِرف kerf
طب سنتی لری و گیاهان دارویی
این گیاه از تیره افرا است. برگ آن کوچک و فندقی‌های آن در امتداد یکدیگر قرار دارد. برای درمان کوفتگی و ضرب دیدگی عضله، برگ گیاه را بر محل ضرب دیده می‌بندند.
کنجد، نام لری: کنجی konjĪ
کنجد گیاهی یکساله با گلهای سفید یا قرمز است. میوهاش کپسولی است که حدود دویست عدد دانه کنجد و با رنگهای متفاوت سفید، سیاه، قهوهای در آن جا دارد. برای درمان سرفههای شدید، در لرستان از مخلوط کنجد و شکر، خوراکی به نام (تله)، tela تهیه می‌کنند.
کنگر، نام لری: کنر kener
کنگر متعلق به گیاهان لوله گلی است و دارای ویتامین‌هایی است که تقویت کننده کلیه و مثانه است و ضماد آب کنگر خارش بدن را برطرف میکند. مردم لرستان از کنگر نوعی خورش و همچنین صحرانشینان با آن غذایی به نام کنگر شیر یا شیر کنگر درست می‌کنند. دامداران برای برطرف کردن عطسه‌های مکرر دام‌ها، ساقه خشک شده کنگر را بر گردن دام‌ها می‌اندازند.
طب سنتی لری و گیاهان دارویی
کیکم، نام لری: کیکم kekem
از تیره افرا و برگ‌هایش کوچک و گرد و از سه لپ تشکیل شده است و دو بال میوه آن موازی است. در گذشته زنان از شیره این درخت با تخم‌مرغ، ماده سرشویی می‌ساختند که موها را تمیز کرده و در تقویت پیازمو موثر بود. شیره درخت کیکم را در لری (ژوی) zoeI گویند. مردم بر این باورند که در مدت معین از سال، این درخت تصویر حیوانات و جانورانی را که از کنارش بگذرند در تنه خود می‌گیرد و این بدان سبب است که بریده شده تنه کیکم دارای نقش‌های گوناگونی است.
گَوَن gavan، نام لری: گوون gowen
گیاهی است علفی و دارای گونه‌های مختلف که از برخی آنها کتیرا به دست میآید. یک گونه آن که به گون گزی معروف است حشره‌های روی آن زندگی میکند که ترشحاتش در ساخت گز خوانسار و گز اصفهان استفاده میشود. گون برگ‌های مرکب دارد و شانه برگی است. نوشیدن آب بوته گون دوای سرفه و تنگی نفس است. و برای زدودن لکه‌های صورت مخلوط ساقه گون و عسل مفید است. در گذشته عشایر کوچ رو برای روشن نگه داشتن سیاه چادر خود در شب از ریشه گون استفاده می‌کردند.
محلب، mahlab، نام لری: ملهو malho
از تیره گلسرخ با برگ‌های متناوب و گوشوارک دار است. گل‌ها منظم و تعداد پرچم‌ها متعدد است. از محلب برای درمان زخم معده و روده و نیز ضدعفونی و خوشبو کردن غذا استفاده می‌نمایند.
پایان پیام
*لرستان‌پژوهی به همت سیدفرید قاسمی در سال ۱۳۷۷ و در چهار شماره منتشر شد.
همچنین بخوانید: اِسپی‌کو خرم‌آباد در بهار می‌میرد