نابودی زبان مادری نابودی بخشی از میراث بشری است

به‌ گزارش پایگاه خبری گلونی این مطلب را محمدرضا باطنی استاد پیشکسوت زبان‌شناسی، امروز سه‌شنبه ۳ اسفند در نشست «نقش زبان‌های محلی در مقابل زبان فارسی» ــ که پژوهشکده زبان‌شناسی، کتیبه‌ها و متون به‌مناسبت روز زبان مادری برگزار کرد ــ مطرح کرد.

او گفت: «در متن قطعنامه سازمان ملل درباره زبان مادری به زمامداران توصیه شده درصدد نابودی زبان‌های مادری نباشند؛ چراکه زبان‌های مادریِ متنوع فرهنگ‌های متنوعی با خود همراه دارند که نوعی میراث بشری محسوب می‌شوند و نابود کردن آن‌ها نابودی بخشی از میراث و تمدن بشری است.»

به‌گفته این استاد پیشکسوت زبان‌شناسی، در این قطعنامه تأکید شده است: «نباید اجازه داد زبان‌های مادری که معمولاً زبان اقلیت‌ها هستند از بین بروند، چون این زبان‌ها جزو میراث بشری محسوب می‌شوند.»

او در ادامه با اشاره به تاریخچه پیدایش کشور پاکستان و رسمیت یافتن زبان اردو در این کشور گفت: «این در حالی بود که بیشتر مردم در ناحیه بنگالی پاکستان به‌زبان بنگالی حرف می‌زدند و در ۲۱ فوریه ۱۹۵۲ دانشجویان دانشگاه برای اینکه زبان بنگالی هم به‌عنوان یک زبان رسمی در کنار اردو پذیرفته شود دست به راهپیمایی آرامی زدند که با حمله پلیس به خشونت کشیده شد و یکی از فاجعه‌های زبانی را در تاریخ رقم زد.»

این استاد پیشکسوت زبان‌شناسی افزود: «در سال ۱۹۹۹، یونسکو روز ۲۰ فوریه مصادف با سوم اسفند را ”روز زبان مادری“ نام‌گذاری کرد و در سال ۲۰۰۸ مجمع عمومی سازمان ملل در قطعنامه‌ای این تصمیم یونسکو را به‌رسمیت شناخت.»

او با اشاره به این نکته که ۲۰ فوریه در بیشتر کشورها به‌عنوان «روز زبان مادری» به‌رسمیت شناخته شده و در تقویمشان گنجانده شده، ابراز تأسف کرد که این روز هنوز در تقویم ما نیست.

او با بیان اینکه بسیاری از کشورهایی که امروز به‌زبان عربی حرف می‌زنند قبل از ورود اسلام زبان‌های متفاوتی داشتند گفت: «بعد از ورود اسلام برخی از حکّام مردم را مجبور می‌کردند عربی حرف بزنند و از سوی دیگر قرآن و حدیث هم به‌زبان عربی بود؛ درنتیجه، به‌تدریج زبان این کشورها فراموش شد و ایران تنها کشوری بود که توانست زبان خود را حفظ کند.»

این استاد پیشکسوت افزود: «رضاشاه در اوایل سلطنت خود تلاش کرد همه فارسی حرف بزنند و مدارس زرتشتیان و ارامنه و… را تعطیل کرد، اما چون کار غیراصولی بود هرگز تداوم نیافت.»

نگاهی به زبان در کشورهای مختلف جهان

باطنی در ادامه با اشاره به اینکه در دنیای امروز برخی از کشورها یک زبان رسمی و برخی دیگر دو یا چند زبان رسمی دارند گفت: «کانادا، افغانستان، انگلستان، بلاروس و بلژیک ازجمله کشورهایی هستند که دو زبان را به‌رسمیت می‌شناسند، هرچند معمولاً یکی از زبان‌ها قدرت بیشتری دارد؛ به‌طور مثال، در افغانستان پشتو و فارسی هر دو زبان رسمی‌اند، اما افراد تحصیل‌کرده معمولا فارسی حرف می‌زنند.»

این استاد پیشکسوت زبان‌شناسی در ادامه از سوئیس به‌عنوان کشوری نام برد که چند زبان رسمی دارد و گفت: «در این کشور زبان‌های آلمانی، فرانسه، ایتالیایی و رومنس به‌رسمیت شناخته شده‌اند؛ این در حالی است که تنوع زبانی به‌هیچ‌وجه باعث ایجاد تنش و تفرقه بین مردم سوئیس نشده است.»

باطنی با اشاره به ارائه دو واحد درس کُردی و دو واحد درس ترکی در دانشگاه‌ها، این اقدام را شروع یک راه طولانی دانست و ابراز امیدواری کرد که این مسیر گسترش پیدا کند.

زبان فارسی یکی از چهار زبان کلاسیک جهان

او با اشاره به اینکه زبان‌شناسان چهار زبان فارسی، یونانی، سانکسریت و لاتین را به‌عنوان زبان‌های کلاسیک مطرح کرده‌اند گفت: «زبان فارسی سابقه ۳هزار تا ۴هزارساله دارد و ۸۰۰ سال در هندوستان زبان آموزش‌وپرورش بود تا اینکه انگلیسی‌ها زبان انگلیسی را جایگزین فارسی کردند.»

باطنی با اشاره به اینکه دو کتاب گلستان و بوستان سعدی را نخستین بار یک هندی به انگلیسی ترجمه کرده و نخستین فرهنگ فارسی به انگلیسی در هندوستان نوشته شده، از کم‌کاری ایران در این زمینه انتقاد کرد.

او در ادامه افزود: «زبان‌ها همیشه به‌طور عمد سرکوب نمی‌شوند و عوامل دیگری مثل جنگ و مهاجرت هم به انقراض زبان می‌انجامند.»

به‌گفته این استاد دانشگاه، گاهی گذر زمان و گسترش شهرها و ارتباطات باعث از بین رفتن برخی از زبان‌ها می‌شود؛ به‌طور مثال، شمیرانی‌ها لهجه خاصی داشتند که امروز از بین رفته است.

او تنها راه نجات زبان را ضبط کردن آن دانست و افزود: «سغدی زبانی بوده که از شمال ایران تا چین ادامه داشته، اما امروز اثری از این زبان نیست و دکتر بدرالزمان قریب از روی اسناد به‌دست‌آمده ”فرهنگ سغدی“ را نوشته است.»

باطنی از بین رفتن زبان‌های محلی را امری اجتناب‌ناپذیر دانست و افزود: «درحال‌حاضر، زبان‌های محلی مازندرانی، گیلکی و طالشی به‌دلیل رفت‌وآمد زیاد گردشگران درحال نابودی و تضعیف هستند.»

زبان مادری، مفهومی عام یا خاص؟

در ادامه نشست یک‌روزه «نقش زبان‌های محلی در مقابل زبان فارسی»، یحیی مدرسی، استاد پیشکسوت زبان‌شناسی، ضمن تبریک روز جهانی زبان مادری ابراز امیدواری کرد که همه زبان‌ها دارای جایگاه و شأن و منزلت مناسب باشند.

او اقدامی را که یونسکو در طول چند دهه گذشته انجام داد گام مهمی در حفظ شأن و منزلت زبان‌های بومی و گویندگان آن زبان‌ها دانست و با اشاره به بی‌مهری به زبان‌ها و لهجه‌های منطقه‌ای و اقلیتی گفت: «زبان خانه الزاماً زبان مادری نیست و زبان نخست هم الزاماً زبان خانه نخواهد بود، و اگرچه این زبان‌ها شباهت‌ها و همپوشانی‌های معنایی داشته‌اند، تفاوت‌هایی هم با هم دارند.»

او در تعریف زبان مادری گفت: «این زبان در سنین کودکی و چند سال نخست زندگی آموخته می‌شود.»

او افزود: «به‌نظر می‌آید یونسکو در ابتدا اصطلاح زبان مادری را به‌طور عام و برای همه زبان‌ها به‌کار برد، اما امروز مفهوم عام زبان مادری به‌سمت مفهومی خاص‌تر یعنی زبان‌های اقلیت که گاه در معرض نابودی هستند پیش رفته است.»

این استاد پیشکسوت زبان‌شناسی، با اشاره به اینکه زبان‌های اقلیت یا از نظر تعداد گوینده کم‌اند یا از نظر جایگاه اجتماعی و سیاسی در موقعیت متزلزلی قرار دارند، گفت: «این زبان‌ها هر روز در کنار زبان‌های ملی پرقدرت قرار می‌گیرند که به‌نوعی نماد ملیت و هویت ملی محسوب می‌شوند.»

او خاطر‌نشان کرد: «زبان ملی زبان اصلی یک دولت‌ملت پذیرفته می‌شود و می‌تواند محور تجمع و وحدت یک ملت باشد.»

دادوستد زبان‌ها در دنیای امروز

به‌گفته مدرسی، در جهان امروز با این‌همه رسانه نمی‌توان زبان‌ها را منفرد کرد، چراکه زبان‌ها در ارتباط با هم قرار می‌گیرند و همین امر باعث ایجاد دادوستد می‌شود، اما باید توجه داشت که این دادوستد برابر نیست.

او افزود: «زبان‌های پرقدرت به‌تدریج زبان‌های اقلیتی را به مدار خود جذب کرده و این زبان‌ها به‌تدریج از اصالت اولیه خود دور می‌شوند و به‌سمت زبان پرقدرت حرکت می‌کنند.»

او حقوق زبانی را بخشی از حقوق بشر عنوان کرد و گفت: «حقوق زبانی به‌شرط آنکه وحدت و انسجام را خدشه‌دار نکنند باید پاس داشته شوند.»

او با اشاره به وجود دو رویکرد کلی درباره زبان گفت: «رویکرد وحدت‌گرا که دغدغه وحدت ملی دارد و ممکن است هر نوع تنوع زبانی را باعث گسست وحدت ملی بداند و رویکرد تکثرگرا و چندصدایی که معتقد است باید به همه زبان‌ها توجه و از آن‌ها حفاظت کرد.»

پایان پیام