گلونی

نقش ارتباطات بین فرهنگی در حل منازعات بین‌المللی

به گزارش پایگاه خبری گلونی، احسان میرزاده دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات فرهنگی و رسانه دانشگاه تهران در نشریه پندار نوشته است:

منازعات پیش آمده بین کشور برآمده از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ و کشورهای غربی به رهبری امریکا، که تاکنون نیز ادامه داشته است، را می‌توان از دامنه‌دارترین و در عین حال طولانی‌ترین منازعات بین المللی به شمار آورد. ریشه‌های این منازعات شاید به مداخلات استعماری رسمی این کشورها در کشور ما، از زمان به سلطنت رسیدن رضا پهلوی و سپس برکناری او و ورود متفقین از شمال و جنوب ایران و تصرف خاک کشورمان -علی رغم اعلام بی طرفی در جنگ جهانی- مرتبط شود. کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ هم یکی دیگر از عوامل بدبینی تاریخی مردم ایران به امریکایی‌ها است که سرانجام این خشم خفته و بدبینی تاریخی پس از انقلاب اسلامی منجر به حمله به سفارت این کشور و اشغال و گروگان‌گیری افراد حاضر در آنجا برای مدت طولانی شد.

این منازعه بی‌سابقه در عرصه بین‌ المللی پس از گذشت نزدیک به ۴ دهه همچنان ادامه دارد و با وجود حل اختلافات بین‌المللی بسیار شدیدتر، نظیر حمله اتمی امریکا به ژاپن در جنگ جهانی دوم، این منازعه همچنان دامنه‌دار است و فقط از شدت آن کاسته شده است.

اما در سال‌های اخیر و با پیشرفت تکنولوژی و امکان شناخت مردمان کشورهای مختلف از هم، ابعاد این منازعه بیشتر جنبه سیاسی پیدا کرده است و به نظر می‌رسد با توجه به جهانی شدن و آشنایی فرهنگ‌ها، مراودات تجاری و گردشگری و تحصیلی و… از شدت آن کاسته شده است. توافقات اخیر ایران و کشورهای غربی بر روی مسئله هسته‌ای کشورمان نیز- که البته دلایل مختلف و متفاوتی دارد و مجال بحث درباره اهرم هایی که این توافق را به سرانجام رسانید در این نوشتار نیست- بخشی از این روند است.

 اما منازعه بین اللملی چیست؟ چرا به وجود می‌آید؟ و ارتباطات بین فرهنگ‌ها می‌تواند چه تاثیری بر روی حل آن‌ها داشته باشد؟ در ادامه به این موضوع می پردازیم.

 منازعه بین المللی

واژه منازعه معمولا به وضعیتی اشاره دارد که درآن، گروه انسانی معینی(خواه قبیله‌ای، قومی، زبانی، فرهنگی، مذهبی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و یا غیر آن) با گروه یا گروه های انسانی معین دیگری به دلیل ناسازگاری واقعی یا ظاهری اهدافشان، تعارضی آگاهانه داشته باشند. لوئیس کوزر منازعه را چنین تعریف می‌کند: «مبارزه‌ای بر سر ارزش‌ها و مطالبه منزلت، قدرت و منابع نادر، که در آن هدف هر یک از طرفین خنثی کردن، صدمه زدن و یا نابود ساختن رقبای خویش است.» (۱)

حل یک منازعه، به ویژه آن زمان که پای ارزش‌های یک ملت به میان می‌آید، بسیار پیچیده‌تر می نماید؛ چه اینکه در این زمان حتی اگر رهبران حاکم بر آن جوامع هم تمایل به مصالحه داشته باشند، تحت فشار ناشی از افکار عمومی مردمشان قادر به این کار نیستند. از سوی دیگر و البته در بسیاری از موارد، این رهبران کشورها بوده‌اند که با سوء استفاده از عواطف و احساسات اغلب میهن پرستانه مردمانشان بر موج نفرت سوار شده و به اقدامات مخاصمه جویانه دست زده‌اند.

حمله به دو کشور عراق و افغانستان، پس از حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر و حمله به برج های دوقلو در قلب امریکا، زمینه را برای بهره‌برداری رئیس جمهوری وقت ایالات متحده یعنی جرج دبلیو بوش فراهم کرد تا از این حمله – که بعدها مشخص شد هیچ ارتباطی به حملات ۱۱ سپتامبر و همچنین ادعای کذب وجود سلاح های کشتار جمعی در عراق هم نداشته است- برای تحریک احساسات مردم امریکا و همراه کردن افکار عمومی جهان برای آنچه او مبارزه با تروریسم می نامید استفاده کند و لشکر کشی گسترده‌ای را به خاورمیانه آغاز کند. حمله‌ای که بعد از جنگ ویتنام سابقه نداشت و به یکی از بزرگترین جنگ‌های قرن بیست و یکم بدل شد.

حل منازعه به صورت “روش‌ها و فرایندهایی موثر در تسهیل و پایان دادن مسالمت آمیز به یک منازعه” تعریف شده است. اغلب، اعضای متعهد گروه در تلاش هستند که از راه اطلاع رسانی فعال درباره علل اختلافات و طرز تفکرشان به دیگر اعضای گروه (برای مثال: مقاصد و نیات، دلایلی برای پایبندی به عقایدی خاص)، و یا از راه مداومت در مذاکره دست جمعی، به حل اختلافات گروه بپردازند. نهایتاً، شیوه‌ها و رویه‌های متنوعی برای برخورد با منازعه وجود دارد. این شیوه‌ها شامل، ولی نه محدود، به مذاکره، میانجی‌گری، دیپلماسی و ایجاد صلح مبتکرانه می‌شوند. (۲)

خبرنگار امریکایی روزنامه فایننشال تایمز نقل می‌کرد که سربازان عراقی و امریکایی هیچ وقت شناخت درستی از فرهنگ هم به دست نیاوردند، در حالی که در میدان جنگ به صورت رو در رو با هم می‌جنگیدند؛ اما صدام و بوش که در واقع عامل اصلی این نزاع بودند، با اینکه احتمالا شناخت کافی از هم داشتند هیچ وقت هم را ندیدند.

منازعه، بیماری یا عاملی مثبت؟

شاید این دیدگاه کمی بدیع به نظر آید،اما بعضی از جامعه شناسان استدلال کرده‌اند که منازعه می تواند موجبات وحدت را در گروه‌ها به وجود آورد و بدین گونه در خدمت مقاصد صلح جویانه قرار گیرد. این دانشمندان عقیده دارند که به وجود آمدن هویتی مستقل برای گروهی که در آن منازعه به وجود می‌آید، دستاورد منازعه و شفافیت خطوط قرمز افراد است؛ که در ادامه و با احتمال احترام دیگران به خطوط ترسیم شده، از منازعات دیگر جلوگیری به عمل می‌آورد. اما این نوع استدلال پیش‌فرضی دارد که لازمه تمام آن است: افراد به درجه‌ای از درک، آگاهی و شعور اجتماعی رسیده‌اند که خویشتن‌دار باشند و بتوانند به خطوط قرمز هم احترام بگذارند.

جامعه شناسان پیرو مکتب تالکوت پارسونز، به لحاظ تاکیدی که بر سازگاری اجتماعی، سمت­گیری ارزشی مشترک و حفظ نظام دارند، منازعه را نوعی بیماری تلقی می­کنند که دارای عواقب گسیختگی است؛ اما بیشتر جامعه‌شناسان اروپایی از قبیل مارکس، سایمل، رالف دارندورف، و نیز بیشتر جامعه­شناسان دوره‌ی پیش از پارسونز مانند رابرت پارک، جان برجس، ویلیام سامز، چالز کولی، ای آر راس، و آلبیون اسمال و در دهه­های اخیرتر جسی برنارد و لوئیس کوزر، منازعه را در خدمت مقاصد مثبت اجتماعی به شمار آورده‌اند. از دید نظریه پردازان کارکردی‌گرا، منازعه نه تنها موجب یکپارچگی گروه می‌شود، بلکه به ایجاد هویت گروهی نیز کمک کرده، مرزهای گروه را روشن­تر ساخته و انسجام گروه را افزایش می‌دهد. (۶)

مشکلات ارتباطی و تفاوت های فرهنگی؛ سد راه همکاری های بین الملی

برقراری ارتباط یکی از فاکتورهای مهم برای حل منازعات است و عدم وجود رابطه سد راهی محکم در راه حل اختلافات بین دو گروه یا کشور درگیر است. به عنوان نمونه به پاراگراف اول این نوشتار باز می‌گردیم. مادامی که ارتباط مستقیمی بین کشور ما و ایالات متحده برقرار نبود و از طریق کشورهای واسط مثل عمان و یا سوئیس این ارتباط برقرار می‌شد- که البته فرآیند ارتباط را پیچیده و زمان‌بر می‌کرد- امکان حل منازعاتی چون مسئله هسته‌ای و یا مذاکره درباره بحران‌های منطقه‌ای مثل بحران سوریه و یا گروه داعش -که منافع هر دو کشور را مورد تهدید قرار می‌دهد- سخت و پیچیده می‌نمود. اما تجربه نشست‌های ایران و کشورهای غربی در جریان مذاکرات هسته‌ای باعث شد تا مشکل ارتباطی بین دو کشور حداقل در سطح دیدارهای وزیران امور خارجه حل شود و این موضوع به دعوت از ایران برای نشستن پای میز مذاکره درباره بحران سوریه -که موجب خشم عربستان سعودی شد- نیز کمک کند.

به نظر می رسد بسیاری از ناکامی­ها در جهت همکاری­های بین المللی و حل منازعات، به مشکلات ارتباطی و تفاوت‌های فرهنگی مربوط می‌شود. به بیان دیگر، ایجاد یک ارتباط واقع‌گرایانه، شایسته و مؤثر بر پایه تفاهم فرهنگی و حسن نیت می‌تواند بسیاری از مناقشات ملی و بین المللی را حل کند. این موضوع زمانی بیش از پیش حاد و حساس و در نهایت پیچیده جلوه می‌کند که اختلاف بحث انگیزی میان افراد یا نمایندگان حکومتی ملت‌های توسعه یافته، مخصوصاً جوامع غربی، و ملت‌های کمتر توسعه یافته ایجاد شود. (۴)

همچنین وجود ارتباط مستقیم بین دو کشور به جلوگیری از منازعات سخت‌تر و از بین بردن تلاش‌های دیپلماتیک قبلی در جریان پرونده هسته‌ای کمک کرد. زمانی که ورود غیرقانونی تفنگداران نیروی دریایی آمریکا به آب‌های سرزمینی ایران، که با حرکت جسورانه سربازان نیروی دریایی سپاه و دستگیری غرورآفرین آن‌ها روبرو شد، می‌رفت تا به بحران دیرپای دیگری بدل شود، ارتباط به وجود آمده به کمک آمد و این مسئله ظرف چند ساعت حل شد. اتفاقی که شاید اگر در برهه‌ای دیگر روی می‌داد، به مسئله‌ای چند ساله تبدیل می‌شد و خسارات فراوانی را برای هر دو کشور به وجود می‌آورد.

 شروط اصلی روابط میان فرهنگ‌ها چیست و چه موانعی در این راه وجود دارد؟ بخش اصلی این مسئله احساس و ادراک مشکلات طرف مقابل و آگاهی از چگونگی پرداختن به مشکلات مربوطه است. فقدان این آگاهی شاید بزرگ‌ترین مانع در برابر حل مشکلات بین المللی و کمک افراد یا ملت‌ها به یکدیگر باشد.

در دوران مذاکرات هسته‌ای شاهد بودیم که طرف‌های مذاکره چگونه با به دست آوردن درکی درست از فرهنگ طرف مقابل، به خطوط قرمز فرهنگی و اعتقادی مردمان هم احترام می‌گذاشتند؛ برای نمونه، می‌توان به دیدارهای مسئولان سیاست خارجی اتحادیه اروپا یعنی «کاترین اشتون» و «فدریکا موگرینی» با مقامات ایرانی، و دیدارهایشان با مسئولان دیگر کشورها توجه کرد. چیزی که روشن است احترام به فرهنگ کشورهاست و تلاش برای القای این نکته که ما حاضریم برای تفاهم و حل منازعه چارچوب هایی را رعایت کنیم و نشانه‌های مثبتی بفرستیم.

نقش دین در حل منازعات بین‌المللی

چهار مانع اصلی بر سر راه گفتگو و صلح در جهان وجود دارد که عبارتند از: سیاست‌های سلطه آمیز، تأثیر منفی رسانه‌ها، عصبیت یا تعصبات بی‌جا و کم بودن ارتباط چهره به چهره میان ملت‌ها. در واقع نکته مهم این است که فرهنگ سلطه‌گرا و تحقیرکننده دیگران، چه در عرصه سیاست و چه در عرصه دین باید تقبیح شود. پیروان ادیان اگر این فرهنگ را تقبیح کنند و از آن برائت بجویند به صلح در عرصه روابط بین الملل کمک شایانی خواهند کرد.یکی از راه‌های کسب این آگاهی ارتباط از طریق فضای مجازی است، ولی همین فضای مجازی هم امروزه مورد سوء استفاده و تحت کنترل قدرت‌های خاصی قرار گرفته است. بنابراین به نظر می‌رسد  بهترین راه حل انجام گفتگوهای رو در رو باشد. (۷)

تفاوت های ارتباطی ملل مختلف با ریشه فرهنگی

به گفته «هال» مردم آمریکای لاتین معمولاً در قرار ملاقات‌های شخصی خود اصراری به تنها بودن ندارندآنها حتی از اینکه افراد مختلفی را به منظورهای متفاوت در یک زمان ملاقات کنند، لذت می‌برند. برای تاجران یونانی نادیده گرفتن جزئیات و اتخاذ تصمیمات سریع عملی نیست، در حالی که در کشورهای غربی توافق بر سر نکات اصلی مهم است؛ چرا که جزئیات خود به خود حل می‌شوند. در آمریکای مرکزی این یک سنّت است که فرد قبل از بحث در مورد ماهیت معامله، باید دست کم سه بار طرف مقابل را ببیند.

همچنین به گفته «پافر»،  یونانی‌ها برای سلسله مراتب احترام زیادی قائلند. مدیریت در تجارت خانوادگی سنّتی یونانی، محافظه کارانه و پدرسالارانه است و قدرت تنها در درجات کمی تفویض می‌شود.

 به عقیده نویسنده عرب « الاشماوی»، برای فردی در فرهنگ خاورمیانه، تنظیم یک ضرب الاجل تأثیراتی به همراه دارد و تلویحاً به معنی کنار گذاشتن آن فرد است . یک مهندس اردنی به توکیو پرواز می‌کند تا گروهی از کارگران ژاپنی را قبل از اینکه برای ساخت یک کارخانه جدید به اردن سفر کنند، با مدیریت عرب آشنا کند.

 موانع فرایند ارتباط بین فرهنگی

 هنر، شناخت فرهنگ بیگانه نیست، بلکه شناخت فرهنگ خودمان است . ارتباط مؤثر میان فرهنگ‌ها مستلزم پذیرش تفاوت‌هاست .یکی از ضعف‌های اصلی ارتباطی، ناتوانی اکثر افراد در تأیید این امر است که کاملاً طبیعی است دیگران با ما متفاوت باشند. ارتباط موفق تنها بر پایه یک رابطه متقابل دقیق و صادقانه به دست می‌آید. این به نفع هیچ کس نیست که فرهنگ خود را به دیگران تحمیل کند. در واقع برخوردهای بین فرهنگی همیشه زیانبار هستند، مگر اینکه به ارتباط منتهی شوند و این تنها در صورتی محقق می‌شود که ملاقات کننده یا مهاجر با فرهنگ میزبان احساس احترام و همدلی داشته باشد. (۴)

مانع دیگری که در راه فرآیند ارتباط بین فرهنگی قرار دارد، این است که طبقات اجتماعی بالا و متوسط رو به بالا مانند افراد متمول، صنعتگران، تاجران و مقامات ارشد دولتی و خصوصی تمایل دارند که در نظام اجتماعی – فرهنگی چند ملیتی کشور خودشان ادغام شوند. (۴)

برپایه آنچه از نظر گذشت و با استفاده از آراء نظریه پردازانی چون گوردون آلپورت که برقراری ارتباط را عامل اصلی کاهش تعصب می‌دانند، می‌توان نتیجه گرفت که ملت‌ها بیش و پیش از هر چیز نیازمند آشنایی با فرهنگ و آداب و رسوم هم و شناخت و احترام به تفاوت‌ها از هر دو طریق مجازی و حقیقی هستند.

وجود امکانات جدید ارتباطی از قبیل شبکه‌های اجتماعی بستر مناسبی برای ایجاد پل ارتباطی به ویژه از طریق جوانان و دانشجویان است و یکی از بهترین راه‌ها برای برقراری ارتباطات چهره به چهره توسعه صنعت گردشگری است. ظرفیت‌های به وجود آمده در فضای مجازی می تواند موجب بازدارندگی در شکل‌گیری منازعات قومی، گروهی و بین المللی شود و هزینه‌های حل برخورد احتمالی را کاهش دهد. امکاناتی که امروزه در دسترس همگان است و دامنه اثرگذاری یک طرفه رسانه‌های جمعی که غالبا در راستای منافع مالکانشان ایفای نقش می‌کنند را کاهش داده است. در واقع این رسانه فراگیر غیرمتمرکز با ایجاد فضایی برای برقراری ارتباط اقوام، ادیان و مردمان کشورهای دور و نزدیک، موجبات کاهش تعصبات قومی و نژادی را فراهم آورده و از این طریق می‌تواند باعث کاهش بروز تنش‌ها و منازعات بین گروه‌های مختلف شود و یا در صورت بروز، موجبات حل و فصل سریعتر را فراهم آورد.

  1. کریمی, محمود.مفهوم منازعه در روابط بین الملل. تهران : روزنامه رسالت, ۱۳۸۹٫
  2. حل منازعه. [Online] 9 23, 2015. https://fa.wikipedia.org/wiki/حل منازعه.
  3. International Relations for the 21st Century. Hauss, Charles .s.l. : A&C Black,
  4. ارتباط بین فرهنگی و حل منازعات؛ به سمت رویکردی ایرانی. نجف بیگی, رضا.تهران : مجله راهبرد, ۱۳۸۶, Vol. 42. ترجمه ای از مقاله Intercultural Communication and Conflict Resolution; Towards an Iranian Approach.
  5. طالبی, حسین.نگاهی به روشهای حل منازعات بین المللی. ایرنا. [Online] 06 11, 1393. http://www.irna.ir/fa/News/81296428.
  6. بررسی نقش حل و فصل منازعه در روابط بین­الملل. جوادی ارجمند, محمد جعفر and متین جاوید, مهدی.s.l. : فصلنامه سیاست, ۱۳۸۷, Vol. دوره ۳۸٫
  7. عاملی, سید سعید رضا.بررسی نقش دین در حل منازعات بین‌المللی در دانشکده مطالعات جهان. [Online] 7 3, 1390. http://hamshahrionline.ir/details/146606.
  8. ارتباط بین فرهنگی و حل منازعات؛ به سمت رویکردی ایرانی. نجف بیگی, رضا.تهران : مجله راهبرد, ۱۳۸۶, Vol.

پایان پیام

خروج از نسخه موبایل