پرسه در دارالخلافه در ایام محرم
برای درک بیشتر حال و هوای تهران در دوران قجر و ایام محرم جلد دوم کتاب پرسه در دارالخلافه تدوین داریوش شهبازی و کتاب شرح زندگانی من اثر عبدالله مستوفی را ورق زدیم.
پایگاه خبری گلونی، سمیه باقری حسن‌کیاده: برخی از شهرهای ایران را به صفت‌‌شان می‌شناسیم؛ یزد را دارالعباده، اردبیل را دارالامان و در این میان، تهران را دارالخلافه نامیده‌اند.
چرا که تهران از زمان استقرار قاجاریه محل استقرار نظام سیاسی بوده است و از نظر علمای اسلام، نظام سیاسی همان خلافت، و شاه هم در این دارالخلافه جان و مال مردم را در اختیار داشته است.
تکیه دولت به روایت عبدالله مستوفی
در تهران دوره قاجار عزاداری دربار در دهه محرم نقش ویژه‌ای داشته و بخش عمده مراسم عزاداری این شهر در تکیه دولت برگزار می‌شده است.
در واقع مرکز ثقل فرهنگ محرم دارالخلافه در دوره ناصری و تکیه دولت‌اش متمرکز بوده است.
درباره تکیه دولت به استناد کتاب «شرح زندگانی من» اثر عبدالله مستوفی می‌خوانیم: «تکیه دولت یا تگیه دولت که از آن با عناوین دیگری همچون تکیه همایونی دولتی، تکیه قصر، تکیه بزرگ شاهی نیز نام برده شده است، بنایی است که در عهد ناصرالدین شاه قاجار و به منظور اجرای مراسم تعزیه و برگزاری آئین‌های سوگواری و روضه‌خوانی در ایام عاشورا در طهران برپا شد.
تکیه دولت نه تنها به لحاظ معماری و جنبه‌های تاریخی بلکه از لحاظ اجرای مراسم با شکوه تعزیه نیز دارای اهمیت خاصی بوده است.»
کمی در دارالخلافه پرسه بزنیم
برای درک بیشتر حال و هوای تهران در دوران قجر جلد دوم کتاب «پرسه در دارالخلافه» تدوین داریوش شهبازی را ورق زدیم.
«از وقتی که تهران به پایتختی انتخاب شد، تعزیه‌خوانی در تهران هم سر و شکل بهتری یافت.
در حقیقت پیشرفت تعزیه در تهران مصادف بود با روی کار آمدن قاجاریه که خود موجب شد تا روحانیان بیش از پیش به میدان آیند.
شرع در این عصر بیش از دوره افشاریه و زندیه در سیاست و مسائل اجتماعی نفوذ پیدا کرد و با گذشت زمان این نفوذ گسترده‌تر شد.
تکیه مهم‌ترین عامل توسعه و گسترش تعزیه بود، زیرا محل نمایش تعزیه‌ها در آن روزگار اغلب تکیه بود.
هرچند صحن کاروانسراها و حتی حیاط خانه‌های بزرگ و جز آن نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت.
روزگار آغا محمدخان در آشوب و جنگ و گریز گذشت. مدعیان متعدد خاندان زند، برادران ناتنی آغا محمدخان، بازماندگان خاندان افشاریه، حاکمان ولایات در اقصی نقاط کشور از گرجستان و منطقه قفقاز گرفته تا خوارزم و بخارا و خیوه و یا مناطق شرقی ایران نظیر ایالت‌های واقع در افغانستان و پاکستان کنونی خواب و آسایش را از مدعی قاجاری سلطنت ایران گرفته بودند.
علاوه بر این وارثان حکومت پتر کبیر در روسیه و عثمانیان و ازبکان متجاوز از شمال و غرب و شرق این سرزمین مترصد بودند که در نبرد دولت مرکزی به قصد تصرف بخش‌هایی از خاک ایران، تیغ آخته کینه بر مردم مناطق مرزی برکشند.» (ص ۲۳۵)
برگزاری یک روال منظم در مراسم مذهبی حضور امام جمعه در تهران شد. شهبازی درباره نقش امام جمعه در تسریع روند تعزیه آورده است: «عصر کوتاه آغا محمدخان به سبب درگیری‌ها و آشوب‌ها تأثیری بر رونق تعزیه در تهران نگذاشت.
بلکه حضور شرع و روند رو به افزایش دخالت آن در حکومت و زندگی مردم از دوره فتحعلی شاه در تهران آغاز شد و با ساخته شدن مسجد شاه، بزرگ‌ترین مسجد تهران به سال ۱۲۲۴ ق و برقراری نماز جماعت تجلی یافت.
با فرمان شاه قجر به سال ۱۲۳۶ ق میرمحمدمهدی معمم اصفهانی از اصفهان به تهران آمد و نخستین امام جمعه تهران شد و این اقدام، حرکت رو به رشد سهم‌خواهی شرع و پذیرفته شدن آن حق از طرف شاه را روشن می‌سازد.» (ص ۲۳۶)
چگونه تکیه دولت ساخته شد؟
ساختن تکیه دولت در عصر ناصری با حضور افراد هنرمند و توانا به دستور ناصرالدین شاه میسر شد.
در رابطه با عرض اندام اقشار مختلف در ساختن تکیه دولت می‌خوانیم: «در حکومت پنجاه ساله ناصری، بسیاری از پدیده‌های اجتماعی و اختراعات صنعتی و رفتارهای نوظهور متأثر از غرب در تهران باب شد، ولی پا به پای این تحولات، قدرت و روحانیون هم افزایش و مراسم مذهبی توسعه یافت و با ازدواج امام جمعه با دختر شاه این حرکت به اوج خود رسید.
با فرمان ناصرالدین شاه، تکیه دولت، عظیم‌ترین و با شکوه‌ترین تکیه تهران بلکه ایران در جنوب ارگ ساخته شد و با اجرای هر ساله مراسم دهه محرم و تعزیه در آن با حضور ناصرالدین شاه و زنان حرم و سفرای کشورهای بیگانه و درباریان و… تعزیه‌خوانی به شکوه و جلالی خاص در این دوره، دست یافت.
در این دوران بود که هر دسته و گروهی و یا هر فرد و شخصی، دست به ابتکاری می‌زد و با انجام کارهای نوظهور به قصد خوش آمدن پادشاه، هنرش را می‌نمایاند.
زنبورکچی‌ها با شترهای زنبورک بر پشت بسته در تکیه دولت به میدان می‌آمدند.
دسته‌ای دیگر از قشون با اسب و اسلحه‌های خود در آن میدان جولان می‌دادند و فیلبان سلطنتی هم با آوردن فیل به میدان در دهه محرم سعی بر آن داشت تا از دیگران عقب نماند.» (ص ۲۳۶)
جیب‌های شیربان‌باشی و طلای زنان در تعزیه
درباره ترفندهایی که در آن عوامل تدارکات تعزیه در استفاده از حیوانات وحشی به کار می‌بردند، می‌خوانیم: «یکی از مراحل اجرای تعزیه در تکیه دولت، حضور شیری بود که به مجلس می‌آوردند و مردم بهت‌زده و ترسیده زمانی که شیریان زنجیر او را می‌گشود، موجب ترس و حیرت بیشتر آنها می‌شد، به‌ویژه آن‌گاه که می‌دیدند، شیر با آن همینه و ابهت، در مجلس آرام و با وقار می‌نشیند.
جعفر شهری داستان شیر تکیه دولت را چنین نقل می‌کند: … در همین روز یعنی روز آخر تعزیه بود که شیر تعزیه که شیری اهلی کرده بود، توسط شیربان‌باشی به مجلس آمده، رها می‌شد و شیر با آرامی و وقار مخصوص خود آمده پای منبر قرار گرفته سر بر پله آن می‌نهاد و همین هنگام بود که شیون و هلهله و هیاهوی رقت‌بار مجلسیان به آسمان برخاسته، تکیه صورت صحرای محشر می‌گرفت.
با شیون و خودکشان مردم از مشاهده شیر و تواضع او در برابر منبر، از این روایت که در چنین روزی، یعنی روز بعد از واقعه عاشورا شیری از بیشه‌ای آمده نعش‌های شهدا را پاسداری می‌کند.
پس از چند دقیقه شیربان آمده زنجیر به گردن شیر می‌افکند و آن را دور گردانده پول و پیشکشی‌های تماشاچیان دریافت می‌نمود، در آن حد که گاهی جیب‌هایش از سکه و طلاهای زنان لبالب می‌گردید و پس از آن زنجیر شیر کشیده او را از تکیه خارج می‌نمود.
این همان شیربان‌باشی بود که غیر از محرم و صفر، هرگاه بی‌پول و حاجتمند می‌شد، فیل سلطنتی را وسیله گدایی قرار داده، دور کوچه و بازار و جلوی دکان‌های این و آن وادار به تمنا می‌نمود.» (ص ۲۳۸)
نگاهی به تعزیه در دارالخلافه عهد ناصری حاکی از این است که برخی افراد برای کاسبی در این مراسم موجب تحریفاتی در واقعه عاشورا شدند.
تحریفاتی که هنوز به شکل‌های دیگر خودنمایی می‌کند.
پایان پیام
کد خبر : 101295 ساعت خبر : 5:34 ب.ظ