۶ آذر و سوزاندن قرارداد دارسی توسط رضا شاه

۶ آذر سال ۱۳۱۱ ش سالروز سوزاندن قرارداد دارسی از سوی رضا شاه می‌باشد. به همین بهانه نگاهی به کتاب خواب آشفته نفت ‌از محمد علی موحد انداخته‌ایم.

به گزارش پایگاه خبری گلونی، در سال ۱۲۸۰ش برابر با ۱۹۰۱ م، در دوران مظفرالدین شاه قاجار، امتیاز کشف و بهره برداری از نفت ایران برای مدت ۶۰ سال به یکی از اتباع انگلیسی به نام دارسی واگذار شد.

تلاش‌های شرکت دارسی در سال ۱۹۰۸ م در منطقه مسجدسلیمان به بار نشست و نفت از چاه حفر شده فوران زد.

آن‌روز سرآغاز تسلط چند دهه‌ای استعمار انگلیس بر نفت گران‌بهای ایران بود.

در سال ۱۳۱۱ شرکت نفت ایران و انگلیس به دولت ایران اطلاع داد که حق السهم دولت ایران بابت عایدات نفت در سال قبل فقط سیصد و دو هزار لیره شده است، در حالی که در سال ۱۳۱۰ عایدات ایران از این بابت چهار برابر این مبلغ بود.

این تقلیل فاحش مورد اعتراض دولت ایران قرار گرفت و تقاضای رسیدگی کرد.

ولی چون شرکت نفت زیر بار نرفت رضاخان به تصور این‌که می‌تواند به آسانی امتیاز نفت را لغو کند در شب ۶ آذر ماه ۱۳۱۱ در حضور هیئت وزیران قرارداد دارسی و پرونده نفت را در آتش بخاری انداخت و به وزیرانش دستور داد بی درنگ امتیاز را ملغی کنند.

مخبرالسلطنه هدایت در توصیف جلسه هیئت وزرا در ۶ آذر ۱۳۱۱ با حضور رضاشاه می‌نویسد:

«شاه دوسیه نفت را خواسته است. شب ششم آذر تیمور تاش دوسیه را به هیئت آورد. شاه تشریف آوردند و متغیرانه فرمودند دوسیه نفت چه شد؟ گفته شد حاضر است.

زمستان است، بخاری می‌سوزد. دوسیه را برداشتند انداختند توی بخاری و فرمودند نمی‌روید تا امتیاز نفت را لغو کنید، نشستیم و امتیاز را لغو کردیم.

رضاشاه قرارداد دارسی را که در سال ۱۳۴۰ (۱۹۶۱) منقضی می‌شد به مدت ۳۲ سال دیگر تمدید کرد [ تا سال ۱۳۷۲/۱۹۹۳].

کدمن (رئیس شرکت نفت ایران و انگلیس) به دفتر مرکزی لندن پیام داد «شخصا از نتیجه کار راضی هستم. این قرارداد از هر جهت فصل تازه‌ای در روابط ما با پارس خواهد گشود.»

به دنبال لغو امتیاز‌نامه دارسی دولت بریتانیا مداخله کرد و شکایتی از ایران به جامعه ملل تقدیم نمود.

دعوی بریتانیا و ایران در شورای جامعه ملل مطرح گردید، لیکن رییس شورا که وزیر خارجه وقت دولت چکسلواکی بود پیشنهاد کرد که طرفین یک بار دیگر بکوشند تا اختلاف خود را از طریق مذاکرات مستقیم فیصله دهند و رسیدگی شورا تا حصول نتیجه مذاکرات معوق بماند.

این پیشنهاد مورد موافقت شورا و طرفین دعوی قرار گرفت و بلافاصله مذاکرات در میان دو طرف شروع شد و به امضای قرارداد امتیاز جدیدی منتهی گردید.

در امضای قرارداد از سوی ایران تقی زاده به عنوان وزیر دارایی و از طرف مقابل سرجان کدمن رئیس کل شرکت نفت حضور داشت.

به موجب این قرارداد، که در ۷خرداد ۱۳۱۲ به تصویب مجلس شورای ملی رسید، مساحت ناحیه امتیاز به منطقه خوزستان و کرمانشاه تقلیل یافت.

این مقدار تقریباً بیست درصد مساحت ناحیه امتیازی بود که بر وفق امتیازنامه دارسی در اختیار صاحب امتیاز گذاشته شده بود.

امتیازنامه جدید موجب افزایش درآمد ایران گردید ولی مدت امتیاز را که می بایستی در ۱۳۴۰ به پایان برسد تا ۱۳۸۶ تمدید کرد.

تقی‌زاده در جلسه مورخ هفتم بهمن ماه ۱۳۲۷ مجلس شورای ملی راجع به جریان انعقاد و امضای قرارداد ۱۳۱۲ نفت سخنانی بر زبان راند:

«آن شخص(رضاشاه) اقدامات و اعمال خوب زیادی داشت و قطعا وطن دوست و خیر خواه این مملکت بود…کارهای او با بعضی اشتباهات هم توام بود.

یک روز دفعتا مصمم شد امتیاز را فسخ کند واضح است که حکم او همیشه بدون تخلف و استثنا در یک ساعت اجرا می‌شد.

احدی را یارای چون و چرا و نصیحت به او نبود. الغای آن(امتیاز دارسی) به طور ناگهانی و بی‌مطالعه باعث زحماتی شد که این امتیاز نامه جدید(۱۳۱۲/۱۹۳۳) با مواد نامطلوب آن محصول آن است…

من شخصا هیچ وقت راضی به تمدید قرارداد نبودم و دیگران هم نبودند و اگر قصوری در این کار یا اشتباهی بوده تقصیر آلت فعل [شخص تقی زاده] نبوده بلکه تقصیر فاعل(رضاشاه) بوده که بدبختانه اشتباهی کرد و نتوانست برگردد.»

منابع:

▪خواب آشفته نفت، جلد نخست، دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، محمدعلی موحد
▪خواب آشفته نفت، جلد چهارم، از قرارداد دارسی تا سقوط رضاشاه

پایان پیام