تعریف رد پای آب و سایر تعاریفی که برای این موضوع ارائه شده است
به گزارش پایگاه خبری گلونی، اندیشکده تدبیر آب ایران جزوه‌ای منتشر کرده است با نام رد پای آب: راهگشا یا مانع؟
این مقاله ترجمه‌ای است از:
Water footprint: Help or hindrance? Chapagain, A.K. and Tickner, D. 2012. Water Alternatives 5(3): 563-581
این ترجمه را در چند بخش در گلونی بخوانید:
– تعریف رد پای آب
روش‌شناسی اندازه‌گیری تقاضاهای انسانی- یا رد پا- از زیست‌کره، نخستین‌بار در اوایل دهه ۱۹۹۰ معرفی شد. بنیان‌گذار رد پای آب، Tony Allan بود که اصطلاح «آب پنهان» (آب مجازی) را برای توصیف آب استفاده‌شده در تولید کالاهای وارداتی به کار برد و این فرضیه را مطرح ساخت که واردات آب مجازی، بخشی از راه‌حل مشکلات کمیابی آب در خاورمیانه بوده است.
این ایده‌ها وقتی پژوهشگران کمی‌سازی و محاسبه جریان جهانی آب مجازی و بر این اساس، رد پای آب محصولات و کشورهای خاص را آغاز کردند، شکل مشخص‌تری به خود گرفت.
تعریف رد پای آب
Hoekstra و همکاران، رد پای آب را چنین تعریف می‌کنند:
«رد پای آب یک محصول، شاخصی تجربی از میزان آبی است که در زمان و مکان مشخص به مصرف می‌رسد، و با توجه به کل زنجیره تأمین یک محصول اندازه‌گیری می‌شود… ردپای آب یک فرد، جامعه محلی یا کسب و کار، مجموع حجم آب شیرین استفاده‌شده برای تولید کالاها و خدماتی است که فرد یا جامعه مصرف می‌کند یا در کسب و کارها تولید می‌شود.»
ردپای آب معمولاً حجمی بیان می‌شود (برای نمونه، لیتر یا متر مکعب آب)، و یک شاخص چندبُعدی به شمار می‌آیدکه هم به استفاده مستقیم و هم غیر مستقیم آب به دست یک مصرف‌کننده یا تولیدکننده توجه می‌کند و می‌تواند حجم مصرف آب را بر اساس منبع و مقدار حجم آلوده‌شده را بر اساس نوع آلودگی نشان دهد.
تمام مؤلفه‌های ردپای آب را می‌توان جغرافیایی یا زمانی مشخص کرد. رد پای آب با «برداشت آب» متفاوت است، از این نظر که شامل آب‌های برگشتی نیست.
افزون بر این، ردپای آب معمولاً آب سبز و آب خاکستری را در کنار آب آبی در نظر می‌گیرد.
رد پای آب می‌تواند به مؤلفه‌های مستقیم و غیر مستقیم تفکیک شود، گاهی نیز رد پای درونی و بیرونی یا در زمینه تولید و کسب و کار، ردپای آب زنجیره عملیاتی و تأمین نامیده می‌شود.
تمایز پایه، میان آب (آبی، سبز یا خاکستری) مصرف‌شده از طریق شیر آب و آب نهفته در محصولات یا فرایندها است. شکل1 پیوندهای استفاده آب و انواع مختلف ردپای آب را در زمینه چرخه آب نشان می‌دهد.
شکل1- مؤلفه‌های مختلف رد پای آب و تفکیک آب در چرخه آب
ردپای آب سبز، به حجم آب سبز (آب باران) مصرف‌شده گفته می‌شود، و شاخصی از حجم رطوبت استفاده‌شده خاک در کشت دیم به شمار می‌آید و معادل حجم آب تلف‌شده از طریق تبخیرتعرق در طول رشد گیاه است.
رد پای آب آبی، به مصرف منابع آب آبی (آب سطحی و آب زیرزمینی) گفته می‌شود، و حجم آبی است که تبخیر می‌شود یا بخشی از محصول را تشکیل می‌دهد یا از طریق فرآیند تولید به حوضه آبریز و آبخوان دیگر انتقال می‌یابد.
ردپای آبی غالباً کوچکتر از حجم برداشت آب است، چون مقداری از آب ممکن است به پیکره آب زیرزمینی یا آب سطحی که از آن برداشت شده است بازگردد. معمولاً ردپای آبی از آب آبیاری و/ یا استفاده مستقیم آب در صنعت یا در خانه‌ها، منهای جریان‌های برگشتی تشکیل می‌شود.
رد پای آب خاکستری، شاخصی است از میزان آلودگی آب شیرین و منظور از آن، حجم آب شیرین مورد نیاز برای جذب بار آلاینده‌ها بر اساس استانداردهای موجود کیفیت آب است.
ردپای آب خاکستری بازتاب این مفهوم است که اثرات آلودگی آب را می‌توان بر حسب حجم آب مورد نیاز برای رقیق‌سازی آلاینده‌ها به گونه‌ای که بی‌ضرر شود بیان کرد.
رد پای آب خاکستری، بر کیفیت و کمیت جریان‌های برگشتی آلوده‌شده (زهاب)، و کمی‌سازی حجم و کیفیت کنونی آب در پیکره‌های آبی دریافت‌کننده آب آلوده‌شده مبتنی است. همه آب خاکستری، از آب آبی مشتق نمی‌شود؛ آب‌شستگی خاک بدین معنا است که کشاورزی دیم نیز می‌تواند رد پای آب خاکستری داشته باشد. در عمل، محاسبه ردپای آب خاکستری دشوار است و غالباً از ارزیابی‌های ردپای آب کنار گذاشته می‌شود.
تعریف رد پای آب
بنابراین، رد پای آب می‌تواند هم به شکل یک عدد حجمی یا مجموعه‌ای از حجم مؤلفه‌های رد پای آب آبی، سبز و خاکستری و/ یا مستقیم و غیر مستقیم بیان شود (شکل۲). باید توجه داشت که صرف نظر از چگونگی بیان، رد پای آب به تنهایی نمی‌تواند نشانگر اثرات اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیستی مصرف و آلودگی آب نیست.
تأثیر هر حجم معین استفاده آب، به طیفی از عوامل شامل شرایط حاکم اقلیمی، زمین‌شناسی، جغرافی و رواناب؛ هزینه فرصت استفاده‌های مختلف آب و سطح رقابت میان استفاده‌کنندگان مختلف آب در یک حوضه آبریز معین؛ کفایت ترتیبات حکمرانی محلی آب و طیف ذینفعان دخیل در تصمیم‌گیری‌ها درباره اولویت‌های استفاده آب؛ طراحی و بهره‌برداری زیرساخت مدیریت آب؛ آسیب‌پذیری اکوسیستم رودخانه یا تالاب نسبت به برداشت آب؛ و تأثیر تجمعی آلودگی ناشی از منابع مختلف بستگی دارد.
همچنین اطلاعات مکانی- زمانی درباره چگونگی تخصیص آب برای استفاده‌های گوناگون، گروه‌هایی که ممکن است منتفع شوند یا این تخصیص، افزون بر استفاده‌کنندگان اصلی، چه تأثیری بر دیگران می‌گذارد فراهم می‌آورد.
پایان پیام
سایر بخش‌های این مقاله را اینجا بخوانید.