واژه قالی از نام شهری ارمنی ریشه گرفته است
به گزارش گلونی چهار اشاره مهم تاریخی که راهگشای ریشه کلمه و واژه «قالی» هستند:
۱- ابوالفضل بیهقی در کتاب تاریخ بیهقی ۴۶۰ ق، به دو نوع فرش اشاره میکند به نام «قالی و محفوری». در هر چهار بار که به قالی اشاره کرده «محفوری» را نیز آورده است (… و جامههای رومی و دیگر اجناس هزارتا و محفوری و قالی هزار دست…).
حالا محفوری چه بوده؟ «محفوری ارمنی» گونهای فرش معروف بوده که در شهر محفور ارمنستان بافته میشد. این موضوع نشان میدهد که واژه قالی هم باید از نام یک شهر گرفته شده باشد.
۲- زکریای قزوینی (سده ۷ قمری) در کتاب «آثار البلاد و اخبار العباد» به نکته مهمی اشاره میکند:
قالیقلا: شهری در ارمنستان که از آنجا فرشها و زیلوهایی آورده میشود که به آن «قالی» گفته میشود. مردم آنجا در ساخت این فرشها مهارت دارند و از آنجا به دیگر سرزمینها صادر میشود.
در آنجا مکانی به نام «بیعة الشعانین» وجود دارد، ابن فقیه میگوید که این مکانی متعلق به مسیحیان است که در آن یک ساختمان بزرگ برای نگهداری کتابهای مقدس و صلیب های شان قرار دارد.
۳- یاقوت حموی در کتاب «معجم البلدان» (سده ۶ – ۷ ق) میگوید :
«قالیقلا از نواحی خلاط در ارمنستان بزرگ است و سپس از نواحی منازگرد در ارمنستان چهارم. ابن یحیی گفته است که ارمنستان از زمان انوشیروان تا آمدن اسلام همواره در دست ایرانیان بوده است … در قالیقلا این فرشها که به قالی معروفند ساخته میشوند. در نسبت دادن نام آن، بخشی از اسم را به دلیل سنگینی آن خلاصه کردهاند.»
۴- حمدالله مستوفی در کتاب نزهة القلوب ۷۴۰ ق، درباره شهر «قالیقلا» میگوید: « … شهری بزرگ است که زیلو قالی بدانجا منسوب است… ». این نشان میدهد که واژه معروف «قالی» از نام شهر «قالیقلا» آمده است (ریشهشناسی این شهر در پایین آمده است).
در فرهنگ و زبانهای جهان، برخی از واژگان از نام شهرها گرفته شده است: از هندوانه و آچار فرانسه تا چینی و اطلسی و بلور … که همه از نامهای جغرافیایی گرفته شدهاند.
شهر ارمنی «کارین کاغاک»: ارضالروم (Erzurum) یا زمین روم، نام شهری در بخش ارمنی کشور امروزی ترکیه است. نام این شهر در منابع تاریخی، پیش از تسلط اعراب و ترکان «کارینکاغاک» بوده است:
Կարին քաղաք (Karin Kaghak)
Կարնոյ քաղաք (Karnoy Kaghak)
پس از تسلط اعراب، مانند بسیاری از نام شهرهای ارمنی-یونانی، این نام نیز به ریخت عربی درآمده و شد «قالیقلا» (مانند قسطنطنیه که برگرفته از Constantinople بود). مردم این شهر پیش از جنایات اواخر عثمانی «ارمنی» بودند و به بافت فرش شهرت داشتند.
فرشهای این شهر در جهان معروف بود و کم کم عبارت «فرشهای ارمنی شهر قالیقلا» به صورت «قالی» خلاصه شد و در بسیاری از زبانهای منطقه برای اشاره به Carpet از «قالی/خالی» استفاده کردند
ریشه جالب نام شهر «کارینکاغاک» (یا همان قالیقلا) که به خاندان ایرانی کارن برمیگردد … .
کاغاک: در ارمنی به معنای شهر و روستاست و از زبانهای ایرانی آمده است، «کلات، کلا، کلایه، کال، کلی، کلاته و … ».
از ایرانی باستان «kata» (کده) که ت در کَتَ تبدیل به «ل» شده، پسوند āta گرفته و شده kalāta کلاته.
در پارسی میانه «kalāk». در اوستایی kata و … گفته شده که واژه «قلعة» در عربی نیز (ک —> ق) از همینجا گرفته شده است.
کارین: اشاره به شاخه ارمنی خاندان «کارن پهلَو» یکی از ۷ خاندان برجسته ایرانی دارد که در ارمنستان باستان آنها را Կամսարական کامسَرَکان میگفتند و بعدها به Pahlavuni پهلَوونی معروف شدند. اما در منابع اسلامی از شخصی به نام أرمینیاقس در ارمنستان یاد شده که پس از مرگش زنی به نام «قالی» شهری بنا میکند که بعدها قالیقلا نامیده میشود.
صورت دیگر قالی کلمه «قالین» است و دقیقا ثابت میکند که از «کارین» گرفته شده است. عطار میگوید: مرد ره را بوریا قالین بود/ باز خشتش زیر سر بالین بود
بهاالدین ولد (سده ۶ – ۷ ق) پدر مولانا نیز در کتاب معارف به این موضوع اشاره کرده است: «… پیشهوران پیشهها را پیش نتوانند بردن تا به شهرها نرسند که هوای آن شهرها موافق بود مر آن پیشه را، چنانک کاغذ به سمرقند و تنبسهی کالی (قالی) به کالیکلا (قالیقلا) …». (تنبسه؛ نام دیگر قالی در زبان پارسی، از ریشه تنبسیدن و تافتن)
فرهنگ انجمنآرای ناصری: «… و نوعى از آن پشمينه كه فرش نمايند «قالى» و وجه تسميه آن اينكه اوّل بافتن آن پشمينه رنگارنگ در بلد قاليقلا كه از ارزنه الروم و دياربكر است بظهور آمده و به اطراف بردند و نمد و گلیم و قالى خواندند منسوب بقاليقلا و مخفف آن».
منبع: کانال ایرانزمین
پایان پیام
مطالب واژهشناسی را از این لینک بخوانید
