نشست نقد و بررسی کتاب سربازان ساسانی در جامعه اسلامی و پاسداشت یاد دکتر محسن ذاکری
به گزارش خبرنگار گُلونی، نشست نقد و بررسی کتاب «سربازان ساسانی در جامعه اسلامی»؛ به یاد محسن ذاکری، مؤلفه دکتر محسن ذاکری با ترجمه دکتر حمیدرضا پیغمبری، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه خلیج‌فارس بوشهر، به‌همت مرکز مطالعات ایران‌شناسی و علوم‌انسانی نیمروز با همکاری پایگاه خبری گلونی و کانال تلگرامی مباحث ایران‌شناسی، در جمعه ۵ بهمن‌ماه ۱۴۰۳ خورشیدی به میزبانی محمدعلی دویرحاوی (دانشجوی کارشناسی‌ارشد زبان‌های باستانی دانشگاه تبریز) و با سخنرانی دکتر کیانوش رضانیا (از دانشگاه بوخوم)، دکتر خداداد رضاخانی (از دانشگاه لیدن)، دکتر حسین شیخ (از دانشگاه اصفهان) و دکتر حمیدرضا پیغمبری (مترجم کتاب- از دانشگاه خلیج‌فارس بوشهر) به سعی و اهتمام آقایان محمدعلی دویرحاوی و علیرضا خزایی (دانشجوی کارشناسی‌ارشد تاریخ ایران باستان دانشگاه تهران)، برگزار گردید.
دکتر محسن ذاکری، پژوهشگر برجسته‌ای در زمینه تاریخ ایران و اسلام بود که آثار متعدد و ارزشمندی را در این حوزه به جا گذاشت. کتاب «سربازان ساسانی در جامعه اسلامی» یکی از آثار محوری وی به شمار می‌رود. این کتاب در سال ۱۹۹۵ توسط انتشارات معتبر هاراتسویتس در آلمان منتشر شد و جایگاه مهمی در میان پژوهش‌های مربوط به دوره ساسانی و تأثیرات آن بر دوره اسلامی یافت. دکتر ذاکری در این اثر تلاش کرده است تا پیوستگی‌های فرهنگی، اجتماعی و نظامی میان این دو دوره تاریخی را به دقت بررسی کند. کتاب در ابتدا به‌عنوان رساله دکتری وی در دانشگاه فرانکفورت ارائه شد و سپس به اثری مستقل و مرجع بدل گشت.
دکتر کیانوش رضانیا
دکتر رضانیا، نخستین سخنران این نشست از دانشگاه بوخوم بودند. ایشان درباره اهمیت کلی موضوعی و محتوایی کتاب اظهار داشتند: «یکی از نقاط قوت این کتاب، پرداختن به انتقال ارزش‌های اجتماعی و نظامی از طبقه «آزادان» و «اسواران» در دوره ساسانی به «عیاران» و نظام فتوت در دوره اسلامی است. این موضوع نه‌تنها به تاریخ نظامی، بلکه به جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی این انتقال نیز پرداخته است.»
ایشان افزودند این کتاب به چهار فصل اصلی تقسیم شده است بدین شرح:
«مقدمه: نویسنده در این بخش چارچوب تحقیق و اهمیت موضوع را توضیح داده و نقش سربازان ساسانی در شکل‌گیری ساختارهای اجتماعی و نظامی دوره اسلامی را مطرح کرده است. بررسی دوره ساسانی: در این فصل، نویسنده اصلاحات خسرو انوشیروان را تحلیل کرده و تأثیر آن را در شکل‌گیری طبقه «آزادان» به‌عنوان اشراف نظامی و اجتماعی برجسته می‌کند. این اصلاحات موجب کاهش قدرت اشراف طبقه بالاتر و شکل‌گیری گروه جدیدی از زمین‌داران و سربازان وفادار به شاهنشاه ساسانی شد. انتقال به دوره اسلامی: این بخش به نقش آزادان و اسواران در اوایل دوران اسلامی می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه ارزش‌های اخلاقی و نظامی این گروه‌ها به دوره اسلامی انتقال یافت و در قالب فتوت و عیاری تداوم یافت. جوانمردی و فتوت در ادبیات: فصل پایانی به بررسی نقش این مفاهیم در ادبیات دوره اسلامی می‌پردازد و تأثیر عیاری و فتوت را در شکل‌گیری مفاهیم اجتماعی و اخلاقی این دوره بررسی می‌کند.»
دکتر خداداد رضاخانی
دکتر خداداد رضاخانی نیز ضمن بررسی کارنامه مرحوم محسن ذاکری، درباره این کتاب گفتند: «تز اصلی کتاب بر این اساس است که عیاران، شبه‌نظامیانی که در جامعه اسلامی اولیه فعالیت داشتند، بازماندگان طبقه اسواران در دوره ساسانی بودند. اسواران، سوارکاران زبده‌ای بودند که در نظام ساسانی نقش کلیدی ایفا می‌کردند. دکتر ذاکری خاطر نشان کرده که این گروه‌ها به‌دلیل ویژگی‌های نظامی و اجتماعی خود، توانستند ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی را به دوره اسلامی منتقل کنند. در این کتاب، انتقال فتوت و عیاری از دوره ساسانی به دوره اسلامی به‌عنوان یک فرایند درازمدت بررسی شده است. نویسنده با استفاده از منابع تاریخی و تحلیل‌های تطبیقی، به تفصیل نشان می‌دهد که چگونه مفاهیمی مانند آزادگی، شجاعت، و سخاوت از دوره ساسانی به دوره اسلامی انتقال یافته و به تدریج با ارزش‌های اسلامی آمیخته شده‌اند. یکی از نکات برجسته کتاب، تحلیل اصلاحات اجتماعی و نظامی خسرو انوشیروان است. این اصلاحات موجب شد که اشراف طبقه پایین‌تر (آزادان) به‌عنوان یک نیروی وفادار به شاهنشاه و مخالف قدرت اشراف طبقه بالاتر شکل بگیرند. به آزادان زمین‌هایی از سوی دولت داده می‌شد و در عوض، آن‌ها متعهد می‌شدند که در خدمت ارتش شاهنشاهی باشند. این گروه بعدها به‌دلیل ویژگی‌های خاص خود، به راحتی در ساختار نظامی و اجتماعی دوره اسلامی جای گرفتند. یکی از مفاهیمی که دکتر ذاکری در این کتاب بررسی می‌کند، ارتباط میان آزادان، اسواران، عیاران و فتوت است. او نشان می‌دهد که پیش از پژوهش‌های وی، ارتباط میان فتوت و عیاران تا حدودی شناخته شده بود، اما ابتکار وی در این است که ارتباط این دو را با آزادان و اسواران روشن کرده و آن را به یک جریان تاریخی متصل کرده است.»
ایشان همچنین افزودند: «اگر با نگاه نقادانه به اثر مورد بحث نگاه کنیم، کتاب «سربازان ساسانی در جامعه اسلامی» از همان ابتدا با استقبال گسترده‌ای روبه‌رو شد و به‌عنوان یکی از منابع مرجع در ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی مورد استفاده قرار گرفت. پاتریشیا کرونه، از بزرگ‌ترین شرق‌شناسان، نقدی مفصل بر این کتاب نوشت که به پذیرش علمی و جایگاه اثر کمک بسیاری کرد. همچنین در ترجمه کتاب «ایران در قرون اولیه اسلامی» اثر برتولد اشپولر، از این کتاب به‌عنوان یکی از منابع اصلی نام برده شده است.»
دکتر حسین شیخ
دکتر حسین شیخ از واپسین همکاران و نزدیکترین دوستان مرحوم محسن ذاکری نیز ضمن بیان خاطراتی از محسن ذاکری، درباره این کتاب اظهار داشتند که: «یکی از جنبه‌های برجسته پژوهش دکتر ذاکری، توانایی او در پل زدن میان تاریخ قبل و بعد از اسلام است. او با دانش عمیق خود از منابع پهلوی، عربی و فارسی، توانست ارتباطات تاریخی و فرهنگی میان این دو دوره را روشن کند. به گفته ایشان، دکتر ذاکری با ترکیب روش‌های متن‌شناسی و زبان‌شناسی، توانست روایتی دقیق و مستند از انتقال فرهنگی و اجتماعی ارائه دهد.»
ایشان همچنین ادامه دادند که: «یکی دیگر از نقاط قوت این پژوهش، تأکید بر فرایندهای بلندمدت تاریخی است. دکتر ذاکری نشان داد که انتقال مفاهیم و ارزش‌ها از دوره ساسانی به دوره اسلامی، یک فرایند طولانی و چندقرنی بوده است و نباید به‌عنوان یک انتقال سریع و مقطعی در نظر گرفته شود. با این حال، برخی نقدها نیز به کتاب وارد شده است. از جمله اینکه نویسنده در برخی موارد، ارتباطات و مفاهیمی را که به صورت قطعی اثبات نشده‌اند، به هم مرتبط کرده است. همچنین برخی از پژوهشگران معتقدند که مدارک تاریخی بیشتری برای تأیید تزهای مطرح‌شده در کتاب لازم است.»
نشست نقد و بررسی کتاب سربازان ساسانی در جامعه اسلامی
دکتر حمیدرضا پیغمبری
دکتر حمیدرضا پیغمبری، مترجم اثر نیز ضمن برشمردن چگونگی اخذ تأیید مرحوم دکتر محسن ذاکری برای ترجمه این اثر و زحمات دکتر حسین شیخ برای دسترسی ایشان به نسخه شخصی مرحوم محسن ذاکری، درباره ترجمه اثر بیان داشتند: «ترجمه فارسی کتاب «سربازان ساسانی در جامعه اسلامی» با تلاش دکتر حمیدرضا پیغمبری انجام شده است.» مترجم در این نشست به دشواری‌های ترجمه این اثر اشاره کرد و توضیح داد که برای تطبیق دقیق مفاهیم، به منابع دست اول فارسی، پهلوی و عربی مراجعه کرده است. او همچنین تلاش کرد تا ارجاعات کتاب را به‌روز کند و از نسخه‌های دقیق‌تر استفاده نماید.
دکتر پیغمبری با اشاره به اینکه کتاب پس از سی‌سال ترجمه شده، تأکید کرد که این تأخیر نه‌تنها یک نقص نیست، بلکه به اثر اجازه داده تا جایگاه خود را در میان آثار پژوهشی تثبیت کند. او همچنین اظهار داشت که مرحوم دکتر ذاکری قصد داشتند برخی بخش‌های کتاب، به‌ویژه فصل چهارم را بازبینی و گسترش دهند، اما متأسفانه این فرصت فراهم نشد.
جمع‌بندی نشست
در پایان باید اشاره داشت که نشست نقد و بررسی کتاب سربازان ساسانی در جامعه اسلامی به روشنی نشان داد که کتاب «سربازان ساسانی در جامعه اسلامی» همچنان یک منبع اساسی برای پژوهش در زمینه تاریخ اجتماعی و فرهنگی ایران و اسلام است. سخنرانان بر اهمیت ادامه تحقیقات در این حوزه و نقد و بررسی دقیق‌تر این اثر تأکید کردند. همچنین با یادآوری پژوهش‌های ناتمام دکتر ذاکری، از دانشجویان و پژوهشگران خواسته شد که راه او را ادامه دهند.
کوتاه‌سخن آنکه کتاب «سربازان ساسانی در جامعه اسلامی» اثری پیش‌گامانه است که به بررسی انتقال ارزش‌های نظامی و اجتماعی از دوره ساسانی به دوره اسلامی پرداخته است. این کتاب نه‌تنها درک ما از تاریخ این دو دوره را عمیق‌تر می‌کند، بلکه اهمیت مطالعه پیوستگی‌های تاریخی را نیز برجسته می‌سازد. نشست برگزارشده نیز به‌درستی توانست ارزش‌های پژوهشی دکتر ذاکری و این اثر مهم را بازتاب دهد و به‌عنوان فرصتی برای بررسی عمیق‌تر این موضوع عمل کند.
پایان پیام
گزارشگر: سحرسادات تقوی (دانشجوی کارشناسی‌ارشد تاریخ ایران اسلامی دانشگاه تهران)
بیشتر بخوانید: