خرم‌آباد سیماشکی عصر ایلام است؛ ماداکتو و خایدالو سندیت ندارند
به گزارش پایگاه خبری گلونی مقاله که در ادامه می‌خوانید نوشته استاد «اسحاق عیدی» از پژوهشگران خرم‌آبادی است. مقاله‌ای مهم درباب شناخت پیشینه شهر خرم‌آباد.
اشاره‌ای کوتاه به تاریخ خرم‌آباد در هزاره سوم پیش از میلاد
پیش از ظهور دولت ماد، بزرگترین امپراطوری جهان روزگار باستان یعنی سلسله شاهان ایلام بر بخش بزرگی که از شمال لرستان تا بوشهر امروزی را در بر می‌گرفته است، فرمان می‌رانده‌اند.
ظهور فرمانروایان ایلام به هزاره سوم یعنی ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد. در هزاره نخست حکومت شاهان ایلام، سه سلسله روی کار آمده‌اند که عبارتند از: شاهان آوان، شاهان سیماشکی و نایب‌الحکومه‌های بزرگ که منشا آنان نیز به شاهان سیماشکی می‌رسد.
خرم‌آباد سیماشکی عصر ایلام است
پژوهش‌های به عمل آمده نشان می‌دهد که خاستگاه شاهان سلسله آوان، دزفول امروزی بوده است و مقر فرمانروایی شاهان سیماش یا سیماشکی به نقطه ای از ایلام گفته می‌شده است که نزدیک خرم‌آباد امروزی قرار داشته است.
پایتخت نایب‌الحکومه‌های بزرگ نیز شهر باستانی شوش بوده است. متاسفانه بیشتر مورخان ایرانی و لرستانی که تا امروز در زمینه تاریخ لرستان قلم زده‌اند، از تاریخ این سرزمین در عصر شاهان ماد و ایلام کمتر سخن گفته‌اند و از آثار مورخان بیگانه تنها دو اثر درخور توجه را میتوان نام برد که در این زمینه اشاراتی کرده‌اند.
۱: تاریخ عیلام، نوشته پیرآمیه Pier Amie که آن را خانم شیرین بیانی در سال ۱۳۴۹ به فارسی برگرداند و دانشگاه تهران منتشر کرد.
۲: امپراطوری ایلام Das Reich Elan، اثر والتر هنتیس Walter Hinz که در سال ۱۹۶۴ به زبان آلمانی منتشر گردید، و در سال ۱۹۷۲ توسط خانم جنیفربارنز Jennifer Barnes تحت عنوان «دنیای فراموش شده ایلام» به زبان انگلیسی ترجمه و انتشار یافته است.
پیرآمیه، سیماش را یکی از ایالت‌های شمالی ایلام می‌داند که «برسایر ایالات متحده این مملکت برتری و پیشی» گرفته‌اند.(۱)
از طرفی والتر هنتیس از سه نقطه‌ی مهم به عنوان پایتخت‌های سه گانه ایلام در ادوار مختلف تاریخ این سرزمین نام برده است که عبارتند از: سیماشکی (خرم‌آباد)، آوان (دزفول) و شوش.
در متن کتاب موقعیت و محدوده جغرافیایی سیماشکی کاملا مشخص نشده است. و قرائنی که بتوان با اتکا به آنها به شناسایی این محل دست زد، دقیقا ارائه نگردیده است.
به نظر این نگارنده سیماشکی یا سیماش، یعنی پایتخت، نخستین شاهان ایلام باستان یعنی سلسله‌ی ایگه هالکیان Igehalkids در منطقه چگنی امروزه قرار داشته که نام یکی از بخش‌های لرستان است و در جنوب غربی خرم‌آباد قرار دارد. این اظهار نظر متکی به قرائن زیر است:
۱- یکی از دهستان‌های این بخش به نام «سماق» معروف است که تحریف شده کلمه ایلامی «سیماک» و بازمانده از دو واژه سیماش یا سیماشکی ایلام باستان است. (۲)
۲- مرکز این بخش امروزه دوره Dura نام دارد که یادآور واژه (Dru) به معنای: کاخ و شهر در زبان ایلام باستان است و نام دور اونتاش Dur un tash ایلامی شاهد این ادعا است. دور اونتاش در زبان ایلام باستان به معنای شهر اونتاش است. هرچند این تپه تاکنون خاکبرداری و کاوش نشده است، ولی آثار مشهود در آن نشانگر آن است که این دژ عظیم، روزگاری از موقعیت ویژه‌ای برخوردار بوده است.
۳- علاوه بر دو مورد فوق، در منطقه چگنی اسامی خاص جغرافیایی بسیاری وجود دارد که معنای مشخص آنها در گویش لری امروز، فراموش شده است. ولی با کمی دقت میتوان ردپای تاریخی آنها را تا روزگار ایلام باستان پی گرفت. از جمله:
الف) ترهان Tarhan که به احتمال قریب به یقین تحریف شده واژه “دورهان” Durhan یا “دوران” Duran در زبان ایلامی است.
ب) کشکان، کش ماهور، نای‌کش که هریک به نوبه خود نام کش کوشا Kash Kusha فرمانروای ایلامی را تداعی می‌کند.
امید است این فرضیات بتواند راه‌گشای پژوهشگرانی باشد، که در آینده در زمینه تاریخ خرم‌آباد و لرستان در هزاره‌های سوم، دوم و اول پیش از میلاد کار خواهند کرد. شاید در این راه بتوان گوشه‌ای از تاریخ پنهان و فراموش شده لرستان را کشف نمود.
ماداکتو
از طرفی، مورخان و پژوهشگران بسیاری، اسامی برخی از اماکن و شهرها را در ارتباط با تاریخ ایلام ذکر کرده‌اند که والتر هنتیس آنها را در کتاب خود نیاورده است. از جمله ماداکتو Madaktu است که سرپری مایکن آن را «واقع در منتصف مجرای رودخانه کرخه» (۳) می‌داند و از نظر قدرت و اهمیت «رقیب شوش بوده است». (۴)
شادروان رشید یاسمی نیز این شهر را با نام مدکتو، دومین پایتخت کودورناخونته Kudur Nakhanta (692- 693)، پس از شوش آورده است. و محل آن را در کرخه علیا (نزدیک محلی موسوم به دره‌شهر در دشت سیمره) ذکر کرده است. (۵)
ژاک دومرگان Jaque de morgan، مدعی است که در دره‌شهر خرابه‌های ماداکتو ا بازیافته و آن را دومین پایتخت ایلام می‌داند. (۶)
خایدالو
دومین شهر، شهری است به نام «خایدالو» که ظاهرا در محل خرم‌آباد امروزی قرار داشته است. از مورخین ایرانی، نخستین کسی که از خایدالو – بدون ذکر ماخذ- نام برده است شادروان پیرنیا است. (۷).
گریشمن این نام را «هیدالو» نوشته است و ان را ناحیه پر ثروت شوشتر می‌داند. (۸).
این نام به نگارش «میدالو» به گفته شادروان رشید یاسمی: درکنار شط کارون در طرف بالا واقع بوده است، و از شوش به آنجا” ۲۲ فرسنگ به خط مستقیم مسافت بوده است. چنانکه میان میدالو مالمیر (ایذه) ۱۳ فرسخ می‌شمرده‌اند. محل فعلی آن شهر را دز ملکان می‌دانند.(۹)
ژاک دومرگان از قول ژ. ماسپرو G.Maspero خایدالو را در بخش‌های گمنامی که ماد را احاطه کرده است دانسته و اضافه می‌کند که «در جنوب خرم‌آباد جلگه زیبایی است، و در آن دیه‌های چندی وجود دارد. نزدیک این دهات تپه‌های مصنوعی بزرگی است که تحقیق و کاوش در آنها بسیار جالب توجه است. و من فکر می‌کنم با خای‌دالوی متون آسوری مطابقه می‌کند. در آنجاست که متحملاً، شاه ایلام (کدورنان خونتا) به هنگام حمله فاتحین شمال و اشغال ماداکاو به آن گریخته و پناه جسته است» (۱۰).
پیرآمیه نویسنده تاریخ عیلام نیز مانند والتر هنتیس نه از ماداکتو ذکری به میان آورده است و نه اشاره به خایدالو یا هیدالو دارد.
شاپورخواست
و اما شاپورخواست، در این زمینه به خاطر جلوگیری از تطویل کلام و رعایت گنجایش صفحات نشریه از اشاره به شاپورخواست و ارتباط آن با شهر خرم‌آباد، خود‌داری می‌شود. خوانندگان عزیز می‌توانند به جلد نخست کتاب گرانقدر «آثار باستانی و تاریخی لرستان» نوشته آقای حمید ایزدپناه مراجعه فرمایند.
نتیجه
ماحصل سخن آنکه در مجموع، به استثنای شادروان پیرنیا هیچ‌یک از مورخین و پژوهشگران خایدالو و ماداکتو را نه تنها در لرستان بلکه در محل فعلی خرم‌آباد امروزی محسوب نمی‌دارند و آنچه تا حدودی مسلم است سیماشکی است که در هزاره دوم پیش از میلاد پایتخت امپراطوری بزرگ ایلگه‌ها لکیان یعنی نخستین شاهان بزرگ ایلام بوده است و نام شاپورخواست نیز با توجه به ماخذ موجود نام خرم‌آباد در عصر شاهان ساسانی بوده است.
پی‌نوشت‌ها:
یک: تاریخ عیلام، پیرآمیه، ترجمه شیرین بیانی، ص ۴۱- ۴۵٫
دو: این نظریه مورد تایید و تصدیق شادروان حسام‌الدین ضیایی نیز قرار گرفت. نامبرده که از محققین و پژوهشگران صاحب نام و عنوان خرم‌آباد بود چندی است که چهره در نقاب خاک کشیده، یادش گرامی و روانش شاد باد.
سه: تاریخ ایران، سرپرسی سایکس، ترجمه سید محمد تقی فخر داعی گیلانی، جلد ۱، ص ۵۵٫
چهار: همان جا.
پنج: کُرد و پیوستگی نژاد او، رشید یاسمی، تهران، امیرکبیر، بی‌تا، ص ۶۰٫
شش: جغرافیای غرب ایران، ژاک دومرگان، ترجمه و توضیح دکتر کاظم ودیعی، تبریز، بی¬تا، ۱۳۳۹، ص ۲۴۹- ۲۵۰٫
هفت: ایران باستان، حسن پیرنیا، مشیرالدوله، ج ۱، ص ۱۳۰٫
هشت: مقدمه‌ای در مسجد سلیمان گریشمن، ترجمه مسعود رجب‌نیا.
نه: کرد و پیوستگی نژاد او، ص ۶۰٫
ده: جغرافیای غرب ایران، ص ۲۴۹ و ۲۵۰٫
منبع: «شقایق» نشریه لرستان‌شناسی، سال اول، شماره ۳ و ۴، پاییز و زمستان ۱۳۷۶٫ این نوشته در شقایق با عنوان «سیماشکی، ماداکتو و خایدالو» منتشر شده است.
نماشای گلونی را دنبال کنید
پایان پیام