پایگاه خبری گلونی – کتاب، یکی از ابزارهای کمال، رشد و تعالی انسانی است. گسترش فرهنگ مطالعه و ترویج کتاب و کتابخوانی، یکی از بهترین و اثرگذارترین کارها در جهت توسعه، رشد و تعمیق فرهنگ بومی و مقابله با تهاجم فرهنگی بیگانه به شمار می‌آید. از این رو، امروزه میزان انس و الفت ملت‌ها با کتاب و مطالعه را، معیار سنجش رشد یافتگی و توسعه فرهنگی آن‌ها قرار می‌دهند.
از طرفی، وسایل ارتباط جمعی و بیش از همه رادیو و تلویزیون، هر کدام به شکلی در توسعه فرهنگ نوشتاری و صنعت کتاب نقش دارند؛ هر چند عده‌ای معتقدند این ابزارها، به نوعی محدودیت‌ها و موانعی نیز در راه کتاب و کتابخوانی هستند. مقاله حاضر، می‌کوشد همراه با یادآوری اثرگذاری‌ها و کارکردهای رسانه‌های گروهی، تأثیر رسانه را بر فرهنگ مطالعه، و فعالیت‌ها و اقدامات رسانه ملی را در خصوص ترویج کتاب و کتابخوانی تبیین کند و در پایان، توصیه‌ها و پیشنهادهایی برای بهینه‌سازی اقدامات صورت گرفته، ارائه نماید.
اهمیت مطالعه، از دیر زمان نزد اهل علم و ادب شناخته شده است و درباره آن سخن‌ها گفته‌اند. کتاب، حتّی در روزگار پیشرفت‌های چشم‌گیر بشر در عرصه‌های دانش، تمدن و فرهنگ، نه تنها اهمیت خود را از دست نداده، که ابعاد گسترده‌تر و تازه‌تر و جلوه‌هایی پایدارتر یافته است. بی‌گمان، آنان که گام‌های بلندی در وادی پیشرفت‌های گوناگون برداشته‌اند، نه تنها با کتاب و کتابخوانی بیگانه نبوده‌اند، بلکه مطالعه را به عنوان عنصر اصلی و ضروری در زندگی خود دانسته‌اند.
کتابخوانی، سیر در اندیشه دیگران و گشودن پنجره‌ای به دنیای ناشناخته‌هاست. مطالعه، پنجره‌ای است به سوی اندیشه‌ها، تجربه‌ها، آموخته‌ها و اندوخته‌های عظیم بشری. مطالعه روشمند، مطالعه کتاب‌های مناسب و شناخت آفت‌ها و موانع مطالعه، خود می‌تواند دغدغه ذهنی خانواده‌ها، اولیای مدرسه و صاحب‌نظران باشد. بر این اساس، امروزه انتخاب و به کارگیری روش‌های مناسب مطالعه، بحث جدی است (اشرفی‌ریزی، ۱۳۸۷: ۵۸). در فرهنگ و تمدن اسلامی نیز، کتاب جایگاه ویژه‌ای دارد و همواره به آن توجه خاص شده است. اسلام، تنها دینی است که معجزه‌اش کتاب و نخستین پیام آن، امر به خواندن است. از سوی دیگر، رسانه یا رسانه‌های ارتباط جمعی، در معنای وسیع کلمه، شامل وسایل ارتباطی است که در سطحی گسترده به انتشار اطلاعات، اخبار، باورها و دیدگاه‌های گوناگون می‌پردازد. رسانه‌های گروهی در جامعه مدرن نقشی بنیادی بر عهده گرفته‌اند. مقصود از رسانه‌های گروهی، آن دسته از وسایل ارتباطی مانند روزنامه، تلویزیون، رادیو، سینما و… است که به دست انبوه مخاطبان می‌رسند و تأثیر عمیقی بر زندگی ما دارند. این رسانه‌ها، نه تنها موجب تفریح و سرگرمی ما می‌شوند، بلکه بیشتر اطلاعاتی را که بر مبنای آن‌ها در زندگی روزانه خود عمل می‌کنیم، فراهم می‌آورند و به آن‌ها شکل می‌دهند (گیدنز، ۱۳۸۶: ۶۹۵). در وسایل ارتباط جمعی، اندیشه‌ها، افکار، خواسته‌ها و تمایلات گروهی برای افراد جوامع فرستاده می‌شود و به طور کلی در یک زمان، انتقال ارتباط در حیطه گسترده و وسیعی از افراد صورت می‌پذیرد و پیام منتقل می‌گردد (رزاقی، ۱۳۸۱: ۱۱). به راستی رسانه‌های دیداری و شنیداری، چه اثری بر گرایش افراد جامعه به مطالعه و کتابخوانی می‌توانند داشته باشند؟ آیا رادیو و مهم‌تر از آن، تلویزیون، به طور مطلق موجب غفلت و دوری افراد از فرهنگ مکتوب و دنیای کتاب و کتابخوانی می‌شوند؟ تأثیر تلویزیون بر فرهنگ مطالعه و دیدگاه‌های صاحب‌نظران عرصه رسانه درباره پی‌آمدهای مثبت و منفی این رسانه، مباحثی است که در ادامه بدان می‌پردازیم.
تلویزیون و فرهنگ مطالعه
در بین رسانه‌های جمعی، تلویزیون، تنها وسیله‌ای است که از حواس بینایی و شنوایی در آنِ واحد بهره می‌برد و دارای پوشش گسترده و سرعت انتقال پیام است. امه‌دور ۱، از پژوهشگران ارتباطات درباره تأثیر تلویزیون می‌نویسد: «تلویزیون، رسانه‌ای است که همه قوای ادراکی انسان (عقل، خیال و وهم) را تحت تأثیر قرار می‌دهد و یکی از ویژگی‌های متمایزکننده آن، کیفیت و جذابیتی است که جزء جداناشدنی این رسانه است» (دور، ۱۳۷۴: ۱۵۲). از این رو، در برخورد با فرهنگ مکتوب، برخی از صاحب‌نظران تأثیر تلویزیون را مثبت ندانسته‌اند. نیل پُستمن، از نظریه‌پردازان مشهور ارتباطات در کتاب زندگی در عیش، مردن در خوشی استدلال می‌کند که تلویزیون با ترویج «فرهنگ بصری» به تدریج عادت‌های خواندن و قلمرو فرهنگ مکتوب را در جامعه امریکا به شدت تضعیف کرده است. پسُتمن نشان می‌دهد که در قرن هیجدهم و نوزدهم میلادی، جامعه امریکا از لحاظ فرهنگی، جامعه‌ای با فرهنگ مکتوب و کتابخوانی بسیار توسعه یافته بوده است، ولی به تدریج پس از گسترش تلویزیون در نیمه دوم قرن بیستم، این فرهنگ مکتوب توسعه یافته رو به افول گذاشته است (فاضلی، ۱۳۹۰: ۴). تحقیقات دیگر نیز نشان می‌دهد تماشای تلویزیون‌های تجاری و استفاده از زمان فراغت برای بازی‌های رایانه‌ای یا اینترنت، کاهش کتابخوانی را به همراه داشته است (ذکایی، ۱۳۹۰: ۵۰). همچنین وان در وورت ۲ (۲۰۰۲) در مقاله‌ای با عنوان «تلویزیون و کاهش مطالعه» به این نکته اشاره کرده که با ورود تلویزیون به عرصه فرهنگ، مدت زمانی را که مردم هلند برای مطالعه کتاب‌ها صرف می‌کنند، به طور مشخصی کاهش یافته است. البته این باور که تلویزیون همواره بر جوامع اثر ویرانگر می‌گذارد، با توجه به نتایج تحقیقات جدید، به تدریج رو به افول نهاده است؛ چرا که همانند هر یک از ابزارهای فن‌آوری، تلویزیون نیز می‌تواند هم‌زمان نقش دوگانه‌ای داشته باشد. کلاوس فاست ۳ با نظر کسانی که توسعه تلویزیون را، عامل کم شدن مصرف کتاب در جوامع صنعتی می‌دانند، موافق نیست. او می‌گوید:
این تصور، اشتباه بزرگی است؛ زیرا به کرّات دیده‌ایم که تلویزیون و کتاب، اگر عاقلانه به کار گرفته شوند، مکمل یکدیگرند. منتهی، در هر جامعه‌ای باید تلویزیون و برنامه‌های آن را به دقت مورد مطالعه قرار داد و دید به چه نحو می‌توان از آن برای تربیت افکار و توسعه دانش بهره‌برداری کرد (نیک‌خو، ۱۳۷۹: ۲۱۳).
پژوهش‌های جدید نیز از وجود رابطه‌ای معنادار میان مدت تماشای تلویزیون و تشویق افراد به کتابخوانی در میان نوجوانان بیننده تلویزیون خبر می‌دهد. نوجوانانی که بیشتر تلویزیون تماشا می‌کنند، با سطح تحصیلات و طبقه اجتماعی گوناگون، نظر مثبت‌تری به تأثیر این رسانه در تبلیغ و ترویج مطالعه و کتابخوانی دارند (میرحسینی، ۱۳۹۱: ۱۳). حتی عده‌ای معتقدند رسانه‌های گروهی در پاره‌ای از نقاط دنیا، نیاز آدمیان را به کتاب افزوده است. مطالعات نشان داده است کتاب‌هایی که در رسانه‌ها مورد بحث و انتقاد قرار می‌گیرند یا کتاب‌هایی که از روی آن‌ها فیلم سینمایی ساخته می‌شود، خوانندگان بیشتری داشته‌اند و همچنین بسیاری از افراد که با مطالعه و خواندن بیگانه‌اند، از راه نقد و معرفی کتاب‌ها در مطبوعات به مطالعه روی می‌آورند (ابرامی، ۱۳۵۷: ۱۷).
بنابراین رادیوها، تلویزیون‌ها، ماهواره‌ها، وبلاگ‌ها، وبسایت‌ها، سینما، تئاتر و دیگر ابزارهای وسایل ارتباط جمعی، هر کدام به گونه‌ای در توسعه فرهنگ مکتوب و صنعت کتاب نقش دارند؛ هر چند گمان می‌رفت این ابزارها، به نوعی محدودیت‌ها و موانعی نیز در راه کتاب و کتابخوانی باشند. ضمن تأیید و تأکید بر این نکته که این صنایع کارکردهای متناقضی دارند، یعنی هم به توسعه کتابخوانی و هم محدود ساختن آن می‌توانند کمک کنند، باید گفت در جوامع امروزی، این ابزارها برای عده‌ای در خدمت گسترش کتابخوانی و برای گروهی دیگر به صورت مانعی در کتاب و کتابخوانی عمل می‌کنند (فاضلی، ۱۳۹۰: ۴). بدین لحاظ، نوع و میزان استفاده از رسانه و نوع برنامه‌سازی در آن است که مثبت یا منفی بودن اثرگذاری‌ها و کارکردهای آن را مشخص می‌کند. شبکه‌های رادیو تلویزیونی در سراسر جهان، اغلب با رویکردهای فرهنگی در تشویق مخاطبان خویش به کتاب و کتابخوانی می‌کوشند. برای مثال، دولت برزیل هر چند وقت بار، یک برنامه‌ای رادیو تلویزیونی به منظور تشویق مطالعه ترتیب می‌دهد. در طول روز، تبلیغات گوناگونی به شکل آگهی‌های تجارتی با عنوان «مطالعه، یعنی زندگی کردن» پخش می‌شود که شامل اشعار و قطعاتی از رمان‌های جالب است. کتاب‌خانه‌های برزیل اعلام کردند تعداد کتاب‌هایی که افراد به امانت می‌گیرند، در اثر این تبلیغات افزایش یافته است. یا رادیو تلویزیون ملی اتریش، برنامه‌ای برای تشویق مسئله مطالعه، با عنوان «مطالعه کن» آغاز کرد. این برنامه، به سمع و نظر دو میلیون خانواده می‌رسد و جوایزی شامل کتاب و حواله خرید آن به برندگان این مسابقه‌ها اهدا می‌شود. مسئولیت اجرای این برنامه‌ها به عهده رادیو تلویزیون اتریش، با همکاری فعالانه بازار کتاب این کشور، اعم از ناشران و کتاب‌فروشان است (استیگر، ۱۳۷۹ نقل شده در میرحسینی، ۱۳۹۱: ۳۸).
ترویج کتابخوانی در رسانه ملی
در عصر حاضر، بهره‌گیری از رادیو و تلویزیون به عنوان دو رسانه ارتباطی سریع و در دسترس، ضرورتی اجتماعی و بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی نوین شمرده می‌شود و خارج ماندن افراد از گردونه رسانه‌های ارتباط جمعی، به معنای حذف شدن آنان از حیات اجتماعی است. از طرفی، تحولات سیاسی و اجتماعی سال‌های اخیر در نقاط گوناگون جهان، از ظهور و تشدید جنگ رسانه‌ای بر سر تسخیر افکار عمومی و ایجاد دگرگونی‌های دلخواه در فرهنگ و سبک زندگی مخاطبان هدف، و به طور خاص ملت‌های خاورمیانه خبر می‌هد. از این رو، حضور مؤثر و فعالانه سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در میدان این نبرد رسانه‌ای، برنامه‌ریزی و مدیریت هوشمندانه‌ای می‌طلبد که عبور از موانع، بهره‌گیری مطلوب از فرصت‌ها و نیل به اهداف سازمانی را تسهیل کند. به نظر می‌رسد در شرایط کنونی که امواج و پیام‌های فراملی، مرزهای متعارف جغرافیایی و فرهنگی را پشت سر گذاشته و امپراتوری سلطه جوی رسانه‌ای غرب، استحاله فرهنگی ملت‌های مستقل، به ویژه ایران اسلامی را هدف قرار داده است، سازمان صداوسیما که به تعبیر امام راحل رحمه الله دانشگاه عمومی کشور است، باید با آمادگی همه جانبه، نقش فعال خود را در تقویت انسجام فرهنگی، تحکیم هویت ملی و مقابله با امواج مخرب بیش از پیش ایفا کند.
بر اساس ماده پنجم قانون خط‌مشی کلی و اصول برنامه‌های سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران که در تاریخ ۱۷/۴/۱۳۶۱ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است، «صدا و سیما باید به مثابه یک دانشگاه عمومی، به گسترش آگاهی و رشد جامعه در زمینه‌های گوناگون مکتبی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی کمک نماید». همچنین ماده یازدهم بر «تلاش در جهت رشد و شکوفایی استعدادهای انسانی و بارور ساختن خلاقیت‌های فکری و هنری» تأکید می‌کند. «ایجاد زمینه‌های رشد فکری و به وجود آوردن امکان تحلیل و نقد، ریشه‌یابی، پی‌گیری و واقع‌بینی در مسائل اجتماعی» از دیگر مباحثی است که در ماده چهل و دوم این قانون به آن تصریح شده است. بر این اساس، آنچه در این خط‌مشی بر آن تأکید شده، نقش صدا و سیما در فرهنگ‌سازی جامعه است. ۱ این نقش بی‌بدیل در سخنان مقام معظم رهبری نیز بارها گوشزد شده است:
به طور کلی، صدا و سیما چنان‌که امام بزرگوار راحل تعبیر فرمودند، دانشگاهی همگانی باشد که در آن دین و اخلاق و ارزش‌های اسلامی و راه و روش زندگی و تازه‌های جهان علم و سیاست و اندیشه‌های نوین و راهگشا، به زبان‌های رسا و باب فهم همه قشرها، آموخته شود و همه ـ از ذهن‌های ساده تا مغزهای متفکر و انسان‌های برجسته ـ بتوانند به تناسب آمادگی خود از آن بهره ببرند و از فیض آن سیراب شوند (خامنه‌ای، ۱۳۷۳: ۱۲۷).
از این رو، لازم است رسانه ملی در جهت گسترش کتاب و کتابخوانی که از پایه‌های اصلی فرهنگ‌ساز جامعه است، اهتمام ویژه‌ای ورزد. برنامه‌های تولیدی مناسب برای گسترش و تقویت فرهنگ مطالعه در سطح جامعه، باید با در نظر گرفتن شرایطی مانند برنامه‌ریزی‌های دقیق و علمی، رعایت کیفیت مطلوب، رویکرد و اهداف بنیادین و بلندمدت، تحقیقات کافی پیش از تولید، ارزیابی و دریافت بازخورد هنگام تولید و پس از آن، و نیز همراه با مشارکت مجریان با تجربه، طراحان دکور و لباس حرفه‌ای، گرافیست‌ها و کارگردانان خلاق، کتاب‌داران علاقه‌مند به این حوزه و… تولید و پخش گردند. مسیری که یک برنامه تلویزیونی ـ انواع برنامه‌ها ـ می‌پیماید، عبارت است از: ایده، طرح، تحقیق، متن (فیلمنامه)، پیش‌تولید، پس‌تولید، پخش و بازخورد (رضاداد، بی‌تا: ۲). برنامه‌سازان در تمام مراحل یادشده، باید هدف ایجاد عادت به مطالعه را، به عنوان اصلی راهبردی و یکی از مقاصد جانبی برنامه‌سازی مدنظر داشته باشند. و پیش از تولید برنامه‌های یادشده، توانایی کافی را در موارد ذیل به دست آورند:
آشنایی با روش‌ها و مهارت‌های مطالعه و خواندن؛
آشنایی با استانداردها و معیارهای گزینش و ارزیابی کتاب؛
آشنایی با مجلات تخصصی نقد و برسی کتاب؛
آشنایی با شیوه‌های علمی اطلاع‌یابی از کتاب‌خانه‌ها، اینترنت و…؛
آشنایی با نویسندگان، مترجمان، شاعران و ناشران کتاب (خداداد شهری، ۱۳۹۱: زیرچاپ).
از سوی دیگر، دست‌اندرکاران رسانه ملی باید داشتن اطلاعات پایه‌ای فوق را، مبنای گزینش افراد برای برنامه‌سازی، به ویژه در حوزه کتاب و کتابخوانی قرار دهند و ترویج و رعایت این رویکرد در همه برنامه‌ها، ضروری به نظر می‌رسد.
گزارشی از فعالیت‌های رسانه ملی
با توجه به اهمیت ترویج فرهنگ مطالعه در جامعه و تأکیدهای رهبر معظم انقلاب اسلامی، دست‌اندرکاران و مدیران ارشد رسانه ملی، اقدامات مختلفی در این خصوص در پیش گرفته‌اند. برای مثال، در یکی از مصوّبات مقرر شده است پخش آگهی‌های فرهنگی از صدا و سیما، مشمول تخفیفاتی قابل توجه باشد و در برخی موارد به صورت رایگان انجام پذیرد. از سوی دیگر، معاونت‌های مختلف صدا و سیما، شوراها و کارگروه‌های گوناگونی با هدف اتخاذ برنامه منسجم و مدوّن در جهت ترویج و گسترش فرهنگ کتابخوانی از طریق برنامه‌های رادیو تلویزیونی تشکیل دادند. یکی از این شوراها، «شورای کتاب سیما» است که با مشارکت صاحب‌نظران حوزه فرهنگ، کتاب و رسانه تهیه و تنظیم شده و مصوبات آن به صورت راه‌کارها و سیاست‌های مشخص، همراه با ذکر وظایف تخصصی شبکه‌های تلویزیونی، به همه عوامل اجرایی و تولیدی سازمان و شبکه‌های تلویزیونی عمومی و شبکه‌های تخصصی، مانند شبکه آموزش، شبکه قرآن و معارف و شبکه مستند ابلاغ شده است (مصوبه شورای کتاب سیما، بی‌تا). اهداف عمده از تشکیل شورای کتاب بدین قرار است:
جریان‌سازی فرهنگی در زمینه کتاب و شکل‌گیری نهضت کتابخوانی در سطح ملی؛
ارتقای باور و اعتقاد عمومی آحاد جامعه به اهمیت کتاب و نهادینه‌سازی آن در متن زندگی؛
تغییر در نگاه و جهت‌دهی به ذائقه مخاطبان درباره کتاب به عنوان کالایی فرهنگی؛
افزایش عادت میزان مطالعه مفید و مؤثر در بین آحاد جامعه و هدایت مخاطبان برای مطالعه کتاب‌های فاخر و ارزشمند و پرکردن اوقات فراغت با مطالعه و کتابخوانی؛
معرفی نویسندگان و ناشران موفق و هم‌سو با اهداف انقلاب و نظام مقدس جمهوری اسلامی.
این مصوبه، مأموریت‌های شورا را، مواردی از قبیل برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری در حوزه کتاب با توجه به مأموریت‌های تخصصی هر شبکه، نظارت و ارزیابی عملکرد شبکه‌ها در امر کتاب و جلوگیری از موازی‌کاری در حوزه برنامه‌سازی کتاب در شبکه‌های مختلف برشمرده است. افزون بر آن، همه شبکه‌ها و ادارات ستادی سیما در برنامه‌های مختص کتاب و کتابخوانی، از پرداختن به مقوله‌هایی مانند ارائه آمارهای نادرست، سیاه‌نمایی و تبلیغ منفی و معکوس در خصوص وضعیت کتاب و فرهنگ مطالعه در کشور، هرگونه عمل ضدتبلیغ در برنامه‌های نمایشی ایجاد کننده ذهنیت و تلقی منفی به کتاب و افراد اهل مطالعه، طرح مسائل اختلاف‌برانگیزِ ایجادکننده تداخل در فعالیت‌های مجموعه‌های متولی کتاب و تبلیغ کتاب‌های ضعیف، کم محتوا و غیر هم‌سو با دین مبین اسلام و نظام جمهوری اسلامی منع شده‌اند.
علاوه بر آن، در شبکه‌های رادیویی صدا و سیما نیز که به عنوان زیرمجموعه‌هایی از معاونت صدا فعالیت می‌کنند، به منظور انسجام‌بخشی، نظارت، کنترل و پالایش برنامه‌های مختص کتاب و کتابخوانی، از مهرماه سال ۱۳۸۹ «شورای عالی کتاب معاونت صدا» تشکیل شده است. این شورا از حضور صاحب‌نظران و کارشناسان برجسته کتاب که از شناخت خوبی درباره حوزه رادیو و نیازمندی‌های آن برخوردارند، بهره می‌برد. در جلسات این شورا که به‌طور ماهیانه برگزار می‌شود، طرح‌های مرتبط با کتاب و کتابخوانی نقد و بررسی می‌گردد. پالایش و گزینش کتاب‌ها، نویسندگان و ناشران برای معرفی و استفاده در برنامه‌های کتاب‌محور شبکه‌ها، تعیین ملاک‌ها، اهداف، خطوط قرمز و محورهای موضوعیِ مرتبط با کتاب و لزوم رفع فقر اطلاعاتی برنامه‌سازان شبکه‌ها در حوزه کتاب، از جمله اهداف این شورا بیان شده است (مصوبه شورای عالی کتاب معاونت صدا، بی‌تا). گفتنی است بنا بر گزارش عملکرد معاونت صدا، در سال ۱۳۹۰ با موضوع «کتاب و کتابخوانی» به مدت ۲۶۵۶ ساعت و به تعداد ۷۹۸۹ برنامه از طریق شبکه‌های گوناگون رادیویی پخش شده است. برنامه‌هایی مانند «شب قصه» (بازخوانی داستان‌های کوتاه داخلی و خارجی)، «سفرنامه» (بازخوانی خاطرات خارجیان در خصوص بازدید از دیدنی‌های ایران)، «آن روزها» (بازخوانی خاطرات نویسندگان و تاریخ نگاران معاصر) از شبکه فرهنگ؛ و برنامه‌هایی مانند «کتابسرا» و «کتاب شب» از شبکه تهران؛ «صدای کاغذی» و «معجون» از شبکه جوان؛ «پیک قرآنی» و «کانون مهر» از شبکه قرآن؛ «چراغ مطالعه» و «پیشخوان» از شبکه معارف؛ و «کتاب هفته»، «نقد حال»، «قدم زدن با کلمات» و «تفکر خلاق» از شبکه گفت‌وگو، از جمله عناوین برنامه‌هایی بوده که از راه امواج رادیویی در اختیار مخاطبان قرار گرفته است (جزوه خلاصه گزارش عملکرد شبکه‌های معاونت صدا پیرامون کتاب و کتابخوانی در سال ۱۳۹۰).
راه‌کارهای پیشنهادی
وسایل ارتباط جمعی، به‌ویژه تلویزیون می‌توانند نقش بسزایی در تغییر ارزش‌ها، سنت‌ها، باورها و شیوه اندیشه افراد جامعه، خصوصاً کودکان و نوجوانان برعهده گیرند. پس اگر بتوان از طریق وسایل ارتباط جمعی، تغییر و تحول فرهنگی مناسبی پدید آورد و جامعه را به سوی ارزش‌های صحیح و باورهای درست سوق داد، می‌توان نتیجه گرفت که زیربنای توسعه و پیشرفت فرهنگی و اجتماعی فراهم آمده است. رسانه‌های ارتباط جمعی به سبب ویژگی‌های خاصشان، می‌توانند پیام مورد نظر فرستنده را در محیطی گسترده پخش کنند و بدین ترتیب، تعداد مخاطبان بیشتری برای این رسانه‌ها وجود دارد (شهرآرای، ۱۳۷۳: ۳۳). از طرفی، هر رسانه برای ارتباط با مخاطبانش، از قالب‌های گوناگونی استفاده می‌کند. فیلم، سریال و قالب‌های نمایشی مختلف، مستندها، برنامه‌های گزارشی و خبری، میزگردها و گفت‌وگوها، مسابقات و…، قالب‌های گوناگونی هستند که مدیران و برنامه‌سازان می‌توانند بسته به پیامی که می‌خواهند منتقل کنند، از آن‌ها بهره برند (تواضعی، ۱۳۸۸: ۳). از این رو، با توجه به قالب‌ها و گونه‌های پرکاربردی که در حال حاضر در عرصه‌های مختلف برنامه‌سازی در صدا و سیما در شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی استفاده می‌شود، موارد زیر می‌تواند مد نظر قرار گیرد:
الف) رادیو
رادیو را فراگیرترین رسانه قرن نامیده‌اند. قابلیت انطباق با شرایط جدید، انعطاف‌پذیری و ساده بودن، از جمله ویژگی‌های خاص رادیو به شمار می‌رود. رادیو می‌تواند به سرعت ارتباطی صمیمی و دوستانه با شنوندگانش برقرار کند و دنیایی از روابط ابراز نشده میان عوامل برنامه و شنوندگان آن به وجود آورد. این ویژگی فوری و مشهود رادیو است (مک‌لوهان، ۱۳۷۷: ۳۹). قابلیت انطباق رادیو، بی‌پایان است. با وجود چالش‌های موجود از سوی رسانه‌های دیگر، رادیو به علت توانایی تطبیق خود با دگرگونی‌ها، همچنان محبوبیت دارد. قابلیت انطباق رادیو را نه تنها با توجه به شیوه‌های متعدد پخش برنامه آن، بلکه از روی نحوه استفاده از آن برای مقاصد مختلف می‌توان به روشنی دریافت (فلمینگ، ۱۳۸۴: ۳۸).
رادیو از دو جهت بر دیگر رسانه‌های همگانی برتری دارد: هم انتقال پیام در آن سریع و بلافاصله است و هم پوشش وسیعی دارد. این رسانه بر موانع زمان و مکان به راحتی غلبه می‌کند: مانع زمانی را برمی‌دارد؛ زیرا همان لحظه‌ای که پیام پخش می‌شود، شنیده می‌شود و در نتیجه فاصله‌ای وجود ندارد. بر مانع مکانی غلبه می‌کند؛ زیرا امواج رادیو به راحتی از مرزها و حتی قاره‌ها می‌گذرد و از این سوی جهان به آن سوی دیگر می‌رسد.
رادیو می‌تواند به راحتی به حوزه خصوصی زندگی پیامگیر نفوذ کند و در تمام لحظه‌های زندگی یار و یاور او باشد. افزون بر آن، چون ارتباط شفاهی است، از نظر روان‌شناختی، تأثیر آن بر پیامگیر صمیمانه‌تر است.
ارتباط رادیویی بسیار ارزان و سهل است. همچنین برای کشورهایی که وسعت آن‌ها زیاد است ـ مانند ایران ـ و جمعیت آنان پراکنده است و دسترسی به گروه‌های متفرق به آسانی می‌سر نیست، رادیو وسیله ارتباطی مطلوبی است (بیگی، ۱۳۸۰: ۲۷). بر این اساس، اگرچه تاکنون نیز چنان‌که در بخش گزارش فعالیت‌های رسانه ملی اشاره کردیم، گام‌های بلندی در جهت ترویج فرهنگ مطالعه در شبکه‌های رادیویی برداشته شده است، قابلیت‌های رادیو گسترده و بی‌پایان است و همچنان می‌توان به اثرگذاری بیش از پیش آن در حوزه‌های فرهنگی امیدوار بود. از این رو، پیشنهادهای ذیل می‌تواند در این خصوص مورد توجه قرار گیرد:
تهیه گزارش‌های رادیویی مستند و خبری با هدف نقد و بررسی وضعیت کتاب و کتابخوانی در کشور؛
تولید برنامه‌های آموزشی در زمینه شیوه‌های درست مطالعه و یادگیری و تندخوانی؛
تهیه گزارش‌های خبری از افراد پیشتاز و موفق در حوزه نشر و کتاب؛
آموزش شیوه‌های درست تحقیق و پژوهش و روش‌های جست‌وجو و استفاده از کتاب‌خانه؛
تهیه برنامه‌های گفت‌وگومحور با شرکت کارشناسان و پژوهشگران مطالعه؛
پخش جملات قصار بزرگان ادب و اندیشه در خصوص ارزش و جایگاه کتاب و کتابخوانی؛
تهیه گزارش از کتاب‌خانه‌های عمومی و تخصصی و کتاب‌خانه‌های بزرگ جهان و معرفی آن‌ها؛
تولید برنامه‌های آموزشی درباره اصول نویسندگی در زمینه‌های گوناگون؛
تولید مسابقه‌های آموزشی با هدف معرفی محتوای کتاب‌ها و اثرهای ماندگار در قالب مشاعره و…؛
تهیه محتواهای مرتبط با کتابخوانی و ترویج آن بر اساس ویژگی‌های سنی و توانایی‌های گیرندگان پیام؛
اطلاع‌رسانی در خصوص برگزاری نمایشگاه‌های کتاب مانند نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، نمایشگاه کتاب‌های تخصصی، نمایشگاه‌های کتاب استانی و…؛
تبیین و ترویج نقش مطالعه و انس با کتاب در زندگی فردی و اجتماعی شخصیت‌های بزرگ دینی و ملی؛
تبلیغ و گنجاندن پیام‌های مرتبط با کتاب و کتابخوانی در نمایش‌های رادیویی؛
طراحی و سازمان‌دهی مطلوب برنامه‌های متنوع که محتواهای مرتبط را به بهترین شکل و در بهترین زمان ارائه کنند؛
طراحی سامانه دریافت بازخورد از راه نامه‌نگاری، تماس‌های تلفنی، ابزارهای نظرسنجی و پژوهش‌های ارزیابی برای سنجش تأثیر برنامه‌های حوزه کتاب و کتابخوانی؛
بازنگری و اصلاح و تقویت مداوم برنامه‌ها و محتواهای مرتبط با ترویج فرهنگ کتابخوانی.
با چنین رویکردی، برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران برنامه‌های رادیویی در جهت ترویج فرهنگ کتابخوانی در جامعه، ابتدا محتوا و شیوه‌های متنوع آموزشی و راهنمایی و تبلیغی کتابخوانی را تعیین می‌کنند. سپس این مجموعه را با مجموعه‌ای از عوامل جذاب مانند: انتخاب موسیقی زمینه‌ای، مصاحبه‌های موردی سازمان یافته، مجریان خوش بیان و خوش‌نام و آشنا، زمان بندی مناسب برنامه اجرایی و… ترکیب می‌نمایند وسپس آن را به شکل مرحله‌ای و مکمل به اجرا می‌گذارند.
ب (تلویزیون
امروزه در تمامی جوامع، تلویزیون همچون یک همدم وارد زندگی اجتماعی افراد شده و اغلب جای بسیاری از نهادهای سنتی را گرفته است و رسانه‌های سنتی، بخش زیادی از کارکردهای خود را به این رسانه اثرگذار سپرده‌اند. در اینجا، برخی از انواع و قالب‌های متفاوت برنامه‌ای را که در حال حاضر در صدا و سیما رواج دارد، بررسی می‌کنیم و پیشنهادهایی مرتبط با آن را ارائه می‌نماییم:
۱. اخبار: خبر، برنامه‌ای ترکیبی است که از گزارش، گفت‌وگوی کوتاه و… تشکیل شده است و روزآمدی آن اهمیت دارد. ارزش خبر در قابلیت ارتباط مجریان و گویندگان، و اهمیت اخباری است که به مخاطبان ارائه می‌شود. سرعت در انتقال خبر، کیفیت انتقال خبر، جامعیت خبر و تفاوت مخاطبان، از اهمیت‌های این قالب است (رضاداد، بی‌تا: ۱۰). پخش اخبار در شبکه‌های گوناگون تلویزیون و در ساعات مختلف شبانه‌روز صورت می‌گیرد و یکی از پربیننده‌ترین برنامه‌های تلویزیونی است. نتایج پژوهشی که به تازگی انجام شده است، نشان می‌دهد تنها دوازده درصد از افراد مورد مطالعه، از طریق رادیو و تلویزیون از انتشار کتاب‌های جدید اطلاع می‌یابند که نشان‌دهنده تأثیر و کارکرد پایین صدا و سیما در این زمینه است (مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۹۱). بر این اساس، در برنامه‌های خبری برای ترویج فرهنگ کتابخوانی به موارد زیر باید توجه داشت:
ـ اهمیت خبر انتشار برخی از کتاب‌ها، از اهمیت بسیاری از اخبار دیگری که صدا و سیما منتشر می‌کند، کمتر نیست. بخش‌های گوناگون خبری ـ نه فقط بخش اخبار فرهنگی ـ می‌توانند بر اساس ضابطه‌هایی که تعیین می‌شود، کتاب‌های فاخر حوزه‌های مختلف را معرفی کنند. از جمله این ضوابط، می‌تواند انتخاب کتاب در مراسم و جشنواره‌هایی چون هفته کتاب، کتاب ماه، کتاب فصل، کتاب سال و نظایر آن‌ها باشد؛
ـ معرفی تازه‌های نشر، معرفی کتاب‌های پرفروش، معرفی ناشران، معرفی نویسندگان، مترجمان، شاعران و…؛
ـ فرآیند تولید آثاری چون دایرهالمعارف‌ها می‌تواند مبنای تهیه گزارش‌های خبری قرارگیرد؛
ـ اطلاع‌رسانی موفقیت‌های ناشران ایرانی در مجامع بین‌المللی و اقبال ناشران خارجی به ترجمه و نشر آثار فاخر ایرانی، از موارد دیگری است که بخش‌های خبری صداوسیما می‌توانند به آن بپردازند؛
ـ اخبار نشست‌ها و مراسمی که به مناسبت نقد یا رونمایی کتاب برگزار می‌شود نیز، موضوع مناسبی برای اقبال مردم به کتاب است؛
ـ اطلاع‌رسانی در خصوص برگزاری نمایشگاه‌های کتاب، مانند نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، نمایشگاه کتاب‌های تخصصی، نمایشگاه‌های کتاب استانی و نمایشگاه یاد یار مهربان که افزون بر واجد ارزش خبری بودن، زمینه مناسبی برای برنامه‌سازی درباره کتاب دارند؛
ـ پخش اخبار مربوط به کتاب و معرفی نویسندگان می‌تواند در برنامه‌های صدا و سیما گنجانده شود تا گامی برای گسترش فرهنگ مطالعه در جامعه به شمار آید.
۲. برنامه‌های ترکیبی: برنامه ترکیبی، برنامه‌ای است که تمامی بخش‌های آن، حول یک محور حرکت می‌کنند و پیام برنامه، در بخش‌های گوناگون آن از جمله: مصاحبه، گزارش، موسیقی، گرافیک و انیمیشن، به شکل منطقی تکرار می‌شود (حسینی، ۱۳۸۵: ۵۲). جُنگ تلویزیونی، نوعی برنامه ترکیبی است که بیشتر به صورت مناسبتی تولید می‌شود. این نوع برنامه‌ها، قابلیت فراوانی برای تقویت و گسترش فرهنگ مطالعه دارند و می‌توان پیام‌های مورد نظر را با بهره‌گیری از انواع روش‌ها به مخاطب منتقل کرد. برخی از این روش‌ها عبارت‌اند از:
ـ ساخت برنامه‌های معرفی کتاب، مجله، وبسایت، منابع مرجع و…؛
ـ معرفی کتاب‌خانه‌ها، کتاب‌ها و نویسندگانی که به مناسبت‌های گوناگون برگزیده و انتخاب می‌شوند؛
ـ معرفی نقش کتاب‌درمانی از زبان کارشناسان و روان‌شناسان در قالب‌های مختلف تولیدی؛
ـ شناسایی و معرفی مراکز فعال در حوزه نشر و ایجاد همکاری میان آن‌ها؛
ـ حضور روان‌شناسان در برنامه و پرداختن به مسائلی چون: بهداشت مطالعه، شیوه‌های مطالعه، مهارت‌های مطالعه، روان‌خوانی، تصویرخوانی، کتابخوانی و…؛
ـ دعوت از نویسندگان، مترجمان، استادان، دانشمندان و ناشران معتبر در برنامه‌های تلویزیونی؛
ـ ساخت برنامه‌هایی در جهت شناسایی و معرفی عوامل بازدارنده مطالعه در گروه‌های سنی مختلف و کمک به مسئولان در جهت رفع این عوامل از طریق تبلیغ و ترویج فرهنگ مطالعه؛
ـ معرفی شخصیت‌های علمی مؤلفان به عنوان شخصیت‌های مؤثر در جامعه. برنامه‌سازان بهتر است الگوهای شخصیتی اهل علم و مطالعه را با شغل‌ها و مناصب مطلوب و مقبول اجتماعی مرتبط سازند و آن‌ها را افرادی باهوش، معاشرتی و با اخلاقی پسندیده معرفی کنند؛
ـ حضور کتاب‌داران در برنامه و توضیح در مورد مسائلی چون: معیارهای ارزیابی کتاب، معرفی ویژگی‌ها و کاربردهای منابع مرجع، معرفی منابع مرجع مخصوص کودکان و نوجوانان، معرفی ناشران تخصصی کودکان و نوجوانان، معرفی سازمان‌ها و مؤسساتی که در حوزه کودک و نوجوان فعالیت دارند، راهنمایی استفاده از نرم‌افزارهای کتاب‌خانه‌ای، آموزش راهبردهای جست‌وجو، معرفی کتاب‌خانه‌ها، انواع آن و چگونگی استفاده از کتاب‌خانه‌ها و صحبت راجع به تحولاتی که در این زمینه رخ داده است از اختراع خط تا رایانه.
۳. برنامه‌های گفت‌وگومحور: در برنامه گفت‌وگومحور، دو طرف گفت‌وگو، یا در موقعیت جدال با هدف اقناع مخاطب، و یا در موقعیت پاسخ‌گویی با هدف انتقال اطلاعات به مخاطب هستند. این قالب برنامه‌سازی به سه گروه تقسیم می‌شود: مصاحبه (پرسش و پاسخ)، گفت‌وگو (دو نفره) و میزگرد (چند نفره) (رضاداد، بی‌تا: ۱۰). برنامه‌های گفت‌وگومحور به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های تاک‌شوها ۱ همیشه در همه جای دنیا جایگاه ویژه و انکار ناشدنی داشته‌اند. به نظر می‌رسد این برنامه‌ها به لحاظ ساختار گفت‌وگومحور و مصاحبه‌ای و امکان حضور منتقدان سرشناس، جایگاه مناسبی برای نقد کتاب هستند. اگر این گونه برنامه‌ها به صورت تعاملی برگزار شود، تأثیر بسیار بیشتری دارد؛ به این گونه که پس از معرفی کتاب، از بینندگان خواسته شود آن را تا هفته آینده مطالعه کنند و نقدهای خود را به ایمیل برنامه بفرستند. سپس همراه با خواندن بخش‌هایی از کتاب در برنامه، کارشناسان ـ موافق و مخالف ـ به نقد آن بپردازند. این گونه برنامه‌ها افزون بر ایجاد عادت به مطالعه، چگونگی تفکر خلاق و انتقادی را نیز به مخاطبان می‌آموزد. البته باید توجه داشت که بحث و گفت‌وگو درباره کتاب و خواندن، فقط به مناسبت‌های خاصی محدود نباشد و حتماً روزانه یا هفتگی، دقایقی را به آن اختصاص داد، بی‌آنکه جنبه آموزشی و توصیه مستقیم به خود گیرد. نکته اصلی در این میان، این است که مسئولان و برنامه‌ریزان در نخستین گام باید پژوهش و تحقیقات را به عنوان مغز و قلب توسعه ملی بپذیرند و آن‌گاه برای تقویت این مغز و قلب، فرهنگ مطالعه و کتابخوانی را به عنوان بسته پژوهش و تحقیقات و ایجاد جامعه سالم، با برنامه‌های متنوع رسانه‌های ارتباط جمعی و براساس روش‌ها و شیوه‌های مناسب، در میان مردم رواج دهند و نهادینه سازند.
۴. برنامه‌های مناسبتی: نوعی از برنامه‌های ترکیبی هستند که به مناسبت‌های گوناگون تهیه و پخش می‌گردند. مناسبت‌های خاص، فرصتی مناسب در اختیار رسانه است که ترویج کتاب و کتابخوانی را با توجه به فضای ایام خاص مد نظر قرار دهد. در ادامه، برخی از پیشنهادهایی را که می‌تواند در این نوع از برنامه‌ها مورد توجه قرار گیرد، یادآور می‌شویم:
ـ معرفی کتاب در برنامه‌های مناسبتی، مانند اعیاد و سوگواری‌های مذهبی و جشن‌ها به عنوان مکمل مباحث مطرح شده در برنامه؛
ـ گفت‌وگو با نویسندگان و اهل قلم در مناسبت‌هایی که درباره آن مناسبت‌ها اثری از آن‌ها منتشر شده است؛
ـ تقدیر از کسانی که در حوزه‌های مرتبط با کتاب و کتابخوانی فعالیت اثرگذاری دارند؛
ـ معرفی کتاب در برنامه‌های موضوعی، مثل پزشکی، اقتصادی، سیاسی و نظایر آن به عنوان مکمل مباحث مطرح شده در برنامه. کارشناس برنامه با هماهنگی می‌ه‌مان متخصص می‌تواند در هر زمینه از موارد گفت‌وگو، کتاب یا کتاب‌هایی را برای مطالعه و آگاهی بیشتر مخاطبان معرفی کند؛
ـ بسیاری از شخصیت‌های علمی و فرهنگی که رسانه به تولید مجموعه رادیو و تلویزیونی درباره زندگی ایشان می‌پردازد، صاحب کتاب‌های ارزشمندی هستند که می‌توان به آن‌ها نیز اشاره کرد؛
ـ طرح نقش مطالعه در زندگی شخصیت‌های مرجع یا بزرگانی که با کتاب سر و کار دارند، در برنامه‌هایی مانند چهره ماندگار؛
ـ معرفی کتاب‌هایی که پشتوانه پژوهشی برخی از مجموعه‌ها و دیگر تولیدات رسانه‌ای هستند در انتهای پخش هر قسمت آن برنامه؛
ـ تولید برنامه‌های شاد و جذاب با موضوع معرفی کتاب. اگر این برنامه به خوبی تولید شود، کارشناسان آن می‌توانند نقش مرجع را برای مطالعه‌کنندگان ایفا کنند؛ چنان‌که امروزه برنامه‌های پزشکی این‌گونه‌اند؛
ـ معرفی کتاب‌خانه‌ها و تبیین نقش آن‌ها به عنوان گنجینه ذخایر علمی و فرهنگی و پشتوانه حرکت علمی کشور.
۵. پیام‌های بازرگانی: تبلیغات، یکی از مهم‌ترین منابع درآمد رسانه ملی است، ولی این سود تأثیری کوتاه‌مدت دارد. اگر رسانه اندکی از این سود سرشار صرف‌نظر کند و در بین پخش آگاهی‌های بازرگانی، به تبلیغ کتاب‌ها، نشریات عمومی، مجلات علمی، ناشران و… بپردازد، سودی که در بلندمدت نصیب جامعه می‌شود، بسیار بیشتر است. از سوی دیگر، تعرفه آگهی‌های تلویزیونی برای کتاب، در حد کالاهای مصرفی است و همان‌قدر که پفک‌نمکی و برنج و… باید هزینه تبلیغ بپردازند، ناشران کتاب نیز همان‌قدر باید هزینه کنند. صدا و سیما می‌تواند با کاهش تعرفه هزینه مبلغ کالاهای فرهنگی مثل کتاب، بیش از پیش به تبلیغ و ترویج ناشران و کتاب‌های منتشر شده بپردازد. افزون بر آن، برای اینکه آگهی‌های تبلیغاتی مرتبط با مطالعه و کتابخوانی بیشتر اثرگذارد، توصیه می‌شود از قالب زبانی شعرگونه، موسیقی مناسب و رنگ‌های گرم استفاده شود. همچنین با توجه به نظریههای تأثیر پیام، پیام‌هایی که پیش از برنامه‌های مورد علاقه کودکان و نوجوانان پخش می‌شود، بیشتر از مواقع دیگر تأثیر دارد. از این رو، بهتر است آگهی‌های مربوط به کتاب و کتابخوانی قبل از برنامه کودک و نوجوان پخش شود (میرحسینی، ۱۳۹۱: ۲۹).
۶. زیرنویس‌های تلویزیونی: زیرنویس‌ها، ابزار مناسبی برای انتقال اندیشه‌ها، اخبار، تازه‌ها و جدیدترین رویدادهای فرهنگی به شمار می‌روند. می‌توان از این ابزار مؤثر برای ترویج فرهنگ کتابخوانی استفاده کرد. تبلیغ و معرفی کتاب‌ها یا نمایش جملاتی از بزرگان درباره ارزش و جایگاه کتاب و کتابخوانی به ویژه در شبکه‌هایی مانند شبکه خبر که زیرنویس‌های مداوم دارند، می‌تواند در دستور کار قرار گیرد.
۷. گزارش: گزارش، نزدیک‌ترین ساختار به مستند است. گزارش زمانی صورت می‌گیرد که برداشت اولیه‌ای از پدیده‌ای بیرونی یا واقعیت و موضوعی داریم. در این ساختار، گزارشگر به عنوان چشم و گوش مخاطب است. گزارش،گاه بازتاب کاری است که در حال انجام است و گاهی از مجموعه ثبت تصاویر در کنار همدیگر یک گزارش تهیه می‌شود (رضاداد، بی‌تا: ۹). از جمله فعالیت‌هایی که گزارشگر می‌تواند انجام دهد، عبارت‌اند از: تهیه گزارش‌هایی از نمایشگاه‌های کتاب که در سطح محلی، ملی و بین‌المللی برگزار می‌شود و هم جنبه اطلاع‌رسانی دارد و هم انگیزه مطالعه در افراد ایجاد می‌کند. نیز تهیه گزارش از انواع کتاب‌خانه‌های عمومی، آموزشگاهی، سیار، روستایی، مساجد و…؛ مثل کتاب‌خانه‌های آموزشگاهی که نوآوری‌ای در ارائه خدمات داشته است. این گزارش‌ها، هم به ترویج مطالعه کمک می‌کند و هم طرح‌های زیبا را در این زمینه گسترش می‌دهد.
۸. مسابقه: مسابقه‌ها، از جمله برنامه‌هایی هستند که همواره مورد استقبال کودکان و نوجوانان قرار گرفته‌اند. رقابت، سنجش توانایی‌ها و مهارت‌های ذهنی یا فیزیکی شرکت‌کنندگان حضوری و غیرحضوری، تجربه کار گروهی، دریافت جایزه، پاسخ به کنجکاوی‌ها و…، از جمله دلایل علاقه افراد به این گونه برنامه‌هاست (عطاردی، ۱۳۸۹: ۲۶). در قالب مسابقه کتابخوانی، داستان‌نویسی، نوشتن نقد و… می‌توان عادت به مطالعه را در جامعه نهادینه کرد. برای مثال، برگزاری مسابقات حضوری مانند مسابقه تلویزیونی ۱۰۱ نفر، ۲ در صدا و سیما با محوریت محتوای کتاب و به مناسبت‌های مختلف به ویژه در هفته کتاب و کتابخوانی و اهدای جوایز همراه با کتاب به برگزیدگان، می‌تواند بسیار اثرگذار باشد.
۹. مستند: مستند به برنامه‌هایی گفته می‌شود که با بهره‌گیری از واقعیت پیرامونی و بر مبنای پژوهش روشمند بر یکی از چهار ساختار مستند محض، مستند داستانی، مستند بازسازی و مستند گزارشی ساخته می‌شود (رضاداد، بی‌تا: ۷). برنامه‌های مستند، یکی از قالب‌های بسیار مناسب برای تولید برنامه‌هایی در خصوص کتاب و کتابخوانی است. طرح‌هایی که در این زمینه می‌توان به مستندسازان ارائه داد، عبارت است از: تهیه مستند از زندگی نویسندگان موفق (برنامه‌سازان می‌توانند در قالب مستند داستانی، الگوهای شخصیتی افراد اهل علم و مطالعه را با شغل‌ها و مناصب مطلوب و مقبول اجتماعی مرتبط سازند و آن‌ها را افرادی باهوش، معاشرتی و با اخلاقی پسندیده معرفی کنند)، مراحل چاپ کتاب و مجله در چاپخانه‌ها، توزیع کتاب، کتاب‌فروشی‌های باسابقه و گفت‌وگو با مسئولان آن‌ها، مراحل تهیه مجلات و نشریات با مراجعه به دفاتر نشریات و….
۱۰. می‌ان‌برنامه: برنامه‌ای که مابین دو برنامه، با هدف تغییر فضای برنامه‌ها پخش می‌شود، «می‌ان‌برنامه» نام دارد. می‌ان‌برنامه‌ها عبارت است از: آنونس (معرفی برنامه)، تیزر (معرفی خدمات)، موسیقی، آوانما، تصویر و…، که با طراحی و نوآوری می‌توان از این فضا برای ترویج مطالعه بهره‌برداری کرد (همان: ۱۱). گرچه زمان این گونه برنامه بسیار کوتاه است، قابلیت زیادی برای فرهنگ‌سازی در میان افراد جامعه دارد. با بهره‌گیری از گرافیک‌های جالب و جذاب، می‌توان از این قالب برای معرفی کتاب‌ها و برنامه‌هایی که در جهت گسترش فرهنگ مطالعه تولید شده‌اند، بهره برد.
۱۱. برنامه‌های نمایشی: سریال، تله‌تئاتر، فیلم سینمایی، فیلم کوتاه، مجموعه تلویزیونی، نمایش عروسکی، انیمیشن‌ها و…، از جمله قالب‌های برنامه‌های نمایشی در تلویزیون هستند و بدیهی است برنامه‌های نمایشی در مقایسه با دیگر قالب‌ها، از توان بیشتری برای جذب مخاطب برخوردارند (تواضعی، ۱۳۸۸: ۳). تهیه‌کنندگان برنامه‌های رادیو تلویزیونی می‌توانند با استفاده از شاهکارهای ادبی و هنری برای تهیه سریال، فیلم زنده، نمایش عروسکی و کارتون، غیرمستقیم خاطره این آثار را برای مخاطبان زنده کنند و آنان را به سمت خواندن یا دوباره خواندن اصل آثار ترغیب نمایند. در این گونه برنامه‌ها، ترویج مطالعه به شیوه غیرمستقیم و در خلال برنامه آموزش داده می‌شود. به دلیل محبوبیت این قالب و نیز انتقال اندیشه به صورت غیرمستقیم، تأثیر این گونه برنامه‌ها بسیار زیاد است و در ناخودآگاه فرد تثبیت می‌شود. در ساخت این برنامه‌ها، باید به شدت از شعارزدگی پرهیز کرد و با بهره‌گیری از فیلم‌نامه‌نویسان نوآور و خوش‌ذوق، افراد را به مطالعه تشویق نمود.
دست‌اندرکاران تلویزیون به گروهی حرفه‌ای برای بازنگری فیلم‌نامه‌ها پیش از ساخت نیازمندند تا همراه با ترویج مطالعه، از ضد تبلیغ در این عرصه جلوگیری شود. نه تنها چنین ضدتبلیغ‌هایی نباید در رسانه ملی جایی داشته باشد، بلکه در آثار نمایشی، برای نهادینه کردن فرهنگ مطالعه باید به شیوه‌های گوناگونی متوسل شد؛ از جمله:
تهیه و نمایش برنامه آشنایی با نویسندگان بر مبنای آثار آن‌ها در قالب‌های نمایشی مختلف؛
تبلیغ غیرمستقیم کتاب و کتابخوانی در سریال‌ها و فیلم‌های سینمایی؛
در طراحی دکور منازل، کتاب‌خانه و قفسه کتاب) هرچند کوچک ـ دیده شود؛
در فیلم‌ها به عنوان کادوی تولد، روز مادر و… کتاب هدیه داده شود. با توجه به اینکه سنت هدیه دادن کتاب در علاقه‌مند کردن افراد به کتابخوانی و مطالعه اثر مثبت دارد، بازتاب این موضوع به ویژه در فیلم‌ها و سریال‌های پربیننده، از جمله سریال‌های ماه مبارک رمضان، نوروز و…، گام مؤثری در این جهت در بر دارد؛
شخصیت‌های فیلم به مناسب‌های گوناگون در کتاب‌خانه، کتاب‌فروشی، دکه روزنامه‌فروشی و… حضور یابند؛
شخصیت‌های فیلم می‌توانند به جای انجام بازی رایانه‌ای، تماشای تلویزیون و… هنگام مطالعه نشان داده شوند؛
معرفی فیلم‌ها و برنامه‌هایی که از روی آثار کلاسیک و کتاب‌های معروف تهیه شده است. البته راهنمایی والدین در شیوه استفاده از آن‌ها، وظیفه‌ای است که برنامه سازان تلویزیون باید به آن توجه کنند؛
در فیلم‌ها می‌توان کتاب‌داری را به عنوان یکی از مشاغل سودمند برای جامعه معرفی کرد؛
می‌توان کتاب‌درمانی، مطالعه درمانی و… را معرفی نمود و مزایای آن‌ها را به مردم نشان داد؛
در گفت‌وگوها می‌توان اهمیت مطالعه را خاطر نشان کرد؛
به تصویر کشیدن زندگی و سرگذشت نویسندگان، مترجمان و ناشران معتبر؛
سرمایه‌گذاری و تولید و پخش انیمیشن‌هایی با موضوع کتاب و کتابخوانی (خداداد شهری، ۱۳۹۱: زیرچاپ).
سخن پایانی
نقش محوری کتابخوانی، ارزش ذاتی فرهنگ مکتوب، تأثیر انس و الفت جامعه با کتاب و نیز لوازم مربوط به آن در پیشرفت و توسعه جامعه بر کسی پوشیده نیست. به راستی با ترویج و گسترش کتاب و کتابخوانی است که می‌توان افزون بر دست‌یابی به دستاوردهای نوین بشری در زمینه دانش و فرهنگ و پیشینه انـدیشه‌هـا، باورها و تجلیـات فکـــری و خـلاق بزرگان فکر و اندیشه، به توصیه‌های دینی و اسلامی که در آن کتاب و کتابخوانی جایگاهی بس ارجمند و والا دارد، عمل کرد. این است که آراسته شدن به فضیلت‌های اخـلاقی، مقابله با خرافه‌ها و انحراف‌های فکــری، و جلوگیری از خـودبـاختگی در بـــرابـــر بیگانگان در سطح جامعه، در گرو افزایش آگاهی و دانش یکایک افراد جامعه است که این مهم نیز ارتباط تنگاتنگی با درک ارزش و جایگاه کتاب و اهتمام به مطالعه آن دارد. مقام معظم رهبری، درباره نقش برجسته و سازنده کتاب در پویش‌های تکامل‌آفرین فردی و اجتماعی می‌فرمایند:
در اهمیت عنصر کتاب برای تکامل جامعه انسانی، همین بس که تمامی ادیان آسمانی و رجال بزرگ تاریخ بشریت، از طریق کتاب جاودانه مانده‌اند و روابط فرهنگی جامعه بشری نیز از پویش کتاب و مبادلات فرهنگی تقویت شده‌اند (خامنه‌ای، ۱۳۷۷: ۱۲).
همچنین در اساس‌نامه یونسکو آمده است: «از آنجا که جنگ در ذهن انسان‌هازاده می‌شود، دفاع از صلح نیز باید ملکه ذهن انسان‌ها شود». کتاب به علت نقش مهمی که در ایجاد محیط فکری مناسب برای دوستی و تفاهم ایفا می‌کند، یکی از مهم‌ترین وسایل دفاع از صلح و تفاهم بین‌المللی است (گارثون، ۱۳۷۷: ۹۳). از سوی دیگر، رسانه‌های گروهی به ویژه رسانه ملی که فرهنگ‌سازی و گسترش آگاهی و رشد جامعه از رسالت‌های آن به شمار می‌آید، وظایف مهمی در ترویج کتاب و فرهنگ مطالعه بر عهده دارند. گرچه تاکنون چنان‌که اشاره شد، گام‌های بلندی در این خصوص برداشته شده است، گسترش همگانی و راه‌اندازی نهضت کتاب و کتابخوانی، نیازمند نگاه علمی و ژرفی است که امید است توجه دست‌اندرکاران رسانه ملی بیش از پیش به این مهم جلب گردد.
منابع:
کتاب
ابرامی، هوشنگ. ۱۳۵۷. کتاب و پدیده کم‌رشدی. تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا.
بیگی، سید حسین. ۱۳۸۰. نقش رسانه در ترویج فرهنگ کتابخوانی. تهران: اداره کل پژوهش‌های سیما.
جزوه خلاصه گزارش عملکرد شبکه‌های معاونت صدا پیرامون کتاب و کتابخوانی در سال ۱۳۹۰. (منتشر نشده).
حسینی، نگین. ۱۳۸۵. جُنگ تلویزیونی برای کودکان. تهران: اطلاعات.
خامنه‌ای، سید علی. ۱۳۷۳. صدا و سیما در کلام مقام معظم رهبری. گردآوری و تدوین بنیاد فرهنگی فاطمه‌الزهرا علی‌ها السلام، تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه‌ای.
خامنه‌ای، سید علی. ۱۳۷۷. کتاب و کتابخوانی در آیینه رهنمودهای مقام معظم رهبری. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
دور، امه. ۱۳۷۴. تلویزیون و کودکان، رسانه‌ای خاص برای مخاطبان خاص. ترجمه: علی رستمی، تهران: سروش.
رزاقی، افشین. ۱۳۸۱. نظریههای ارتباطات اجتماعی. تهران: پیکان.
رضاداد، علیرضا. [بی‌تا]. آشنایی با فرآیند تولید، جزوه کارگاه آموزشی آشنایی با فرآیند تولید. قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، خانه هنر و اندیشه، واحد آموزش.
عطاردی، الهه. ۱۳۸۹. ویژگی‌های مجری برنامه‌های کودک. تهران: مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
فلمینگ، کارول. ۱۳۸۴. دستینه رادیو. ترجمه: ناصر بلیغ. تهران: طرح آینده.
گارثون، آلوارو. ۱۳۷۷. سیاست ملی کتاب، راهنمای توسعه کتاب و کتابخوانی، ترجمه: محمد جعفر پوینده. تهران: نشر کارنامه.
گیدنز، آنتونی و کارن بردسال. ۱۳۸۶. جامعه‌شناسی. ترجمه حسن چاوشیان. تهران: نشرنی.
مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران. ۱۳۹۱. آسیب‌شناسی فرهنگ مطالعه در بین جوانان ایرانی. (پژوهش چاپ نشده).
مصوبه شورای عالی کتاب معاونت صدا. بی‌تا. تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، معاونت صدا (منتشر نشده).
مک‌لوهان، مارشال هربرت. ۱۳۷۷. برای درک رسانه‌ها. ترجمه: سعید آذری. تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز تحقیقات و مطالعات و سنجش برنامه‌ای.
نیک‌خو، مهدی. ۱۳۷۹. نقش هنر و رسانه در تعلیم و تربیت. قم: دارالثقلین.
مقاله
اشرفی‌ریزی، حسن. ۱۳۸۷. «چگونه فرزندم را به مطالعه علاقه‌مند کنم؟». کتاب ماه کلیات. مرداد ۱۳۸۷، شماره ۱۲۸، صص ۵۸ ـ ۶۳.
تواضعی، جابر. ۱۳۸۸. «جایگاه برنامه‌های گفت‌وگو محور در رسانه ملی». جام جم. ۴ مرداد ۱۳۸۸.
خداداد شهری، نیره، «نقش تلویزیون در ایجاد عادت به مطالعه کودکان و نوجوانان». کودک، نوجوان و رسانه. در دست چاپ.
ذکایی، محمدسعید. ۱۳۹۰. «خواندن برای لذت و لذت‌های خواندن»، کتاب مهر. بهار ۱۳۹۰، شماره ۲، صص ۵۰ ـ ۶۹.
شهرآرای، مهرناز. ۱۳۷۳. «بررسی تأثیر تلویزیون بر مهارت‌های تحصیلی کودکان و نوجوانان». تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش). شماره ۳۸ صص ۳۳ ـ ۴۳.
فاضلی، نعمت‌الله ۱۳۹۰. «درآمدی جامعه‌شناختی به پدیده و گفتمان کتاب در ایران معاصر»، کتاب مهر. بهار ۱۳۹۰، شماره ۲، صص ۴ ـ ۴۹
مصوبه شورای کتاب سیما. بی‌تا. «دستورالعمل ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی». تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، معاونت سیما (منتشر نشده).
میرحسینی، زهره و زهرا محمدی. ۱۳۹۱. «بررسی نقش تلویزیون در ترویج فرهنگ کتابخوانی از دیدگاه نوجوانان شهر تهران»، کودک، نوجوان و رسانه. بهار ۱۳۹۱، شماره ۳، صص ۱۳ ـ ۴۱.
پایگاه اینترنتی
قانون خط‌مشی کلی و اصول برنامه‌های سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران: در پایگاه اینترنتی مجلس شورای اسلامی: http: //rc. majlis ir/fa/law/show/۹۰۵۷۵ (بازیابی در ۱۴/۰۴/۱۳۹۱)
نویسنده: دکتر عیسی زارعی
منبع: گاه‌نامه تخصصی مطالعات اجتماعی و رسانه ۲ (زمستان ۱۳۹۱)
پایان پیام
