توقع معنی از ترانه کجایی

محمد حسن حبیبی؛ اشاره: در پی انتشار اظهارات اسماعیل امینی، شاعر و منتقد ادبی، در پایگاه خبری گلونی، درباره ترانه «کجایی» به خوانندگی چاوشی با عنوان «آن رفیق خطرناک و عزیز دقیقاً کجاست؟»، محمدحسن حبیبی به نقد آن اظهارات پرداخته است که در پی می‌آید:

این روز‌ها، در فضای مجازی، اظهاراتی منسوب به منتقدی ادبی درباره ترانه «کجایی»، اجرای محسن چاوشی، منتشر شده است که خود نیازمند نقد است.

آن اظهارات، با فرض نامفهوم بودن عبارت‌هایی از ترانه و غیرمنطقی بودن کلّ ترانه، کوشیده است تا با تقطیع و تجزیه آن به اجزای تشکیل‌دهنده‌اش، منطق و مفهومی برای آن ترانه بجوید، سپس بی‌درنگ حکم به فقدان مفهوم و منطق در آن داده است.

این شیوه رفتار با متنی شاعرانه یادآور سنّت نادرستی از پس سالیان دراز است که هنوز هم در کلاس‌های ادبیات فارسی مدارس کشور اجرا می‌شود.

آن سنت چیزی نیست جز آن‌چه که بسیاری از معلمان فارسی بر سر شاعران این سرزمین می‌‌آورند، آنجا که بیت‌ها و مصراع‌ها را به قصد بیرون کشیدن معنای آن شرحه‌شرحه می‌‌کنند و به زعم خود معنای شعر را به شاگرد بینوا می‌آموزند، غافل از آن‌که او را از هرآنچه نام ادب و ادبیات بر پیشانی دارد، بیزار می‌کنند.

اگر شاگردی استثنایی پیدا شود که در برگه آزمونش ذیل عبارتی که معنای «می‌ازار موری که دانه‌کش است» را از او خواسته، به فرض مثال این جمله را بنویسد: «این بیت درباره ارزش بی‌قیدوشرط جان و صاحبان آن‌ها صحبت می‌کند و دقیقاً یعنی که «می‌ازار موری که دانه‌کش است» و هیچ معنای دیگری صریح‌تر و گویا‌تر از خود این مصرع برای آن پیدا نمی‌شود»، احتمالاً نمره‌ای نصیبش نخواهد شد.

او حتماً باید بنویسد «آزار مده مورچه‌ای را که در حال جمع‌آوری آذوقه است» و فقط با تحویل همچو جمله مرده و بی‌روحی است که در مدارس ما مطمئن می‌شوند شاگردی معنای جمله را فهمیده است.

در این تک‌بیت شاهکار که می‌گوید: «بنازم آن مژه شوخ عافیت‌کُش را/ که موج می‌زندش آب نوش بر سر نیش»، به ندرت پیدا می‌شود معلمی که از شاگردانش بخواهد تا دقایقی در سکوت به این شعر فقط فکر کنند، و نخواهد که آن را سرسری و تحت‌اللفظی معنی کنند، بلکه بکوشد تا مفهوم آن را از زیبایی آن دریابند، و بداند که معنای تحت‌اللفظی آن، جمله عاشقانه مبتذل و بی‌مزه‌ای بیش نخواهد بود؛ مثل آنکه برای درک عظمت سمفونی عظیمی آن را به نت‌های تشکیل‌دهنده‌اش تجزیه کنند و با گوش دادن به یکایک نت‌ها به احساس‌های نهفته در کل آن پی ببرند.

کسی که اطلاع اندکی از سنت ادبی زبان فارسی داشته باشد، می‌داند که مکالمات میان مُحب و محبوب همواره فارغ از محاسبات و معادلات روزمره میان آدمیان و بیرون از حساب سود و زیان‌های زندگی معمولی جریان می‌یابد.

برای ذکر نمونه‌ای از میان هزاران، همه زیبایی و معنا و مفهوم بیت حافظ در سطرهای پیشین مدیون این تناقض و پارادوکس است که مژه چشم محبوب ستمگر چگونه، در عین نیش بودن، برای عاشق نوش و گواراست.

کسانی که از علم منطق ارسطویی سر درمی‌آورند، می‌دانند که در این دانش، چیزی غیرمنطقی‌تر و محال‌تر از «اجتماع نقیضین» در دنیا وجود ندارد.

بنابراین، نخستین نقد آن نوشته بر ترانه کجایی را که از دلبستگی راوی بر «آن رفیق خطرناک و عزیز» آن‌همه شگفت‌زده شده است، باید ناشی از واقف نبودن ناقد بر سنت ادبی دانست.

خرده دیگری که ناقد بر ترانه کجایی گرفته است حضور عباراتی نظیر این مصراع در آن است که می‌گوید: «بیا تا چشامو تو چشمات بریزم».

به گواهی این عیب‌جویی، ناقد نمی‌دانسته که عبارت تشبیهی «چشم در چشم دوختن» که امروز این‌همه طبیعی به نظر می‌رسد هم روزی همان‌قدر نامفهوم بوده که اکنون «چشم در چشم ریختن» است.

به قول اهل فن، در این استعاره فقط «مشبه‌به» تغییر کرده است؛ یعنی در اولی چشم‌ها به «پارچه» یا هر چیز دوختنی دیگر تشبیه شده بودند و در دومی به آب یا هر چیز مایع آمیختنی تشبیه شده‌اند.

وجه شبه در هر دو‌‌ همان «‌آمیختگی و اتصال» است. شاید وقتی صد‌ها سال پیش شاعر نوآوری برای اولین بار این تشبیه را ابداع کرد و مثلاً به محبوب خود گفت: «بیا تا چشمامو به چشمات بدوزم» به احتمال زیاد با انتقاد مشابهی روبه‌رو شده بود و به او گفته بودند که «چشم مگر پارچه است که دوختنی باشد؟!»

ذوق سلیم پس از مدتی به طور طبیعی دیگر لذت زیبایی‌شناختی از تشبیهات و استعاره‌های قدیمی نمی‌برد و در پی تشبیهات و صور خیال جدید می‌افتد.

ولی ذوق‌های محافظه‌کار دل کندن از تشبیهات و صور خیال قدیمی را مشکل هضم می‌کنند.

اگر امروز کسی محبوب را به ماه آسمان تشبیه کند کمتر تحسینش می‌کنیم، چون تشبیهی بسیار کلیشه‌ای و مندرس را به کار برده است که دیگر زیبا به نظر نمی‌رسد. بنابراین، مصراع «بیا تا چشامو تو چشمات بریزم» تشبیهی کاملاً سالم و همراه با نوآوری است.

همین سخنان را به گونه‌ای دیگر درباره «بیا تا رگامو تو خونت بریزم» هم می‌توان گفت.

خون در اینجا استعاره از جان و روح است و مقصود از رگ در اینجا کالبدِ بی‌روح و جسمِ بی‌جان است. مثلاً در بسیاری از فرهنگ‌ها «خون در راه آرمان دادن»، به معنی «جان را فدای آن آرمان کردن» است.

همچنین وقتی آن اندیشمند آلمانی می‌گوید: «از نوشته‌ها همه دوستدار آنم که با خون نوشته باشند و خونْ جان است…»، همین معنی را در نظر گرفته است.

در این‌باره بی‌‌‌نهایت شاهد می‌توان ذکر کرد. بنابراین، مصراع فوق به این معنی است که «بیا و جسم بی‌جان مرا روح و جان شو»، یا اینکه «بیا تا کالبد بی‌روحم را به روح و روان تو بپیوندم» و این‌ها تعبیرهای مختلف از مضمون واحدی است که به گوش اهل ادب بسیار آشناست.

ترانه‌سرا نیز در اینجا‌‌ همان مضمون آشنا و قدیمی را در جامه تعبیر تازه‌ای آراسته و با آشنایی‌زدایی از مضمونی قدیمی معنای آن را برجسته کرده؛ چنانکه گویی این مضمون را از نو زنده کرده است.

قضاوت ناقد درباره چنین مضمون‌پردازی‌های بکر و نوآورانه‌ای نشان می‌دهد که ذوق او چقدر دور از درک هرگونه ابداع و نوآوری سالمی در عرصه‌های ادبی است، آنجا که می‌نویسد: «اوضاع آن قدر به هم ریخته که ترانه‌سرا می‌خواهد بعد از ریختن چشم‌هایش در چشم رفیق، رگ‌هایش را تکه‌تکه در خون آن رفیق بریزد، مثل ریختن ماکارونی در آب جوش».

ناقد در جایی دیگر به رعایت نشدن قافیه در بخش‌هایی از ترانه اشکال گرفته است. خوشبختانه سرودن ترانه‌های اختصاصی برای ملودی‌ها از دیرباز در کشور ما مرسوم بوده است که آن‌ها را با نام «تصنیف» می‌شناسیم.

می‌دانیم که اهل فن از قدیم به متن تصنیف نام «شعر» را اطلاق نمی‌کردند، بلکه به آن «کلام» می‌گفتند و احتمالاً یکی از ملاحظات آن‌ها در این دقت ظریف،‌‌ همان تبعیت نکردن قافیه کلام‌ها از قواعد شعر سنتی بوده است.

ملودی تصنیف‌ها پیش از کلام ساخته می‌شود و کلام باید خود را با فراز و فرودهای ملودی هماهنگ کند، از این رو، مصراع‌ها کوتاه و بلند می‌شود و قوانین قافیه تغییر می‌کند و در برخی مواقع رعایت قافیه اختیاری است.

مروری بر تصنیف معروف «مرغ سحر ناله سر کن…» که کلام آن را زنده‌یاد ملک‌الشعرای بهار سروده است، گواه روشنی بر این سخن است. بنابراین، ترانه «کجایی» نیز از حیث قافیه‌پردازی در چارچوب قواعد تصنیف‌ها و ترانه‌های فارسی قرار دارد.

باری، بیشتر این حرف‌ها نکته‌های فنی و ضوابط ادبی بودند که در جای خود اعتبار و اصالت دارند.

در نقد ادبی مبحثی وجود دارد به نام «واکنش مقدم بر نقد» که اصالت ویژه‌ای برای واکنش مخاطبان معمولی هر اثر هنری و ادبی قائل است، از این حیث که واکنش آن‌ها بکر و ذاتی و عاری از پیش‌داوری‌های متکلّفانه و دور از شائبه‌های فنی است.

واقعیت انکارناپذیری که درباره ترانه چاوشی در جامعه ما وجود دارد این است که این ترانه در مجاورت با مجموعه تلویزیونی لطیف و زیبای شهرزاد خوش درخشیده و زیبا نشسته و به دل هزاران‌هزار ایرانی راه یافته است.

این روز‌ها این ترانه را قشرهای عظیمی از شنوندگان با گوش‌هایی که میان کهنه و نو تمیز قائل است می‌شنوند. آنان مطمئناً هم منطق و هم مفهوم آن را با ‌‌نهایت روشنی و روشن‌بینی درمی‌یابند.

کمال سرّ محبت ببین نه نقص گناه
که هر که بی‌هنر افتد نظر به عیب کند

اول از همه چند هزار سال پیش سقراط حکیم خودشو کشت تا به آدمها یاد بده به جای درست و حقیقی دیدن از سفسطه و مغلطه و دور باطل استفاده نکنیم که متاسفانه توی این نقد فقط و فقط دور باطله….
و با توجه به اینکه دوره دکترا را در دانشگاه برایتون گذراندم به شما هم پبشنهاد می دم کمی درباره صناعات ادبی شعر و ترانه معاصر، به خصوص انواع آشنایی زدایی از دیدگاه معنی شناسی شناختی مطالعه کنید تا تمام سوالاتتون پاسخ داده بشه. و اگر مطالعه و مرجعی موثق ندارید لطفا چیزی نگید چون خدانکرده توهین به شخصیت والای خودتان خواهد شد.
“بیا تا رگامو تو خونت بریزم” یکی از بهترین های آشنایی زدایی به حساب می آید که هر شاعر یا ترانه سرایی می تونه ازش استفاده کنه، حتی اگر ترانه سرا بسیار مبتدی و ناشی همچون محسن چاوشی باشه.

آنچه از دل برآید لاجرم بر دل نشیند…. حالا همه چیز درست شده گیر دادی به این ترانه؟؟؟ باشه بابا آبکیه… خوبه؟

خیلی بیکارید به خدا. حالا تو ایران همه چی و همه کار معنی داره که دنبال معنی یه شعر میگردیم. شعر عاشقانه و کلام عامیانه این همه تفسیر نداره. نمیفهمید، چیپه ، گوش ندین. مجبور نیستید از بیکاری هی بشینید چرندیات به هم ببافید ادای ادمهای همه چیز فهم را در بیاورید. شما همین قدر از صنعت تناقض در ادبیات فارسی هم بهره نبردید که بفهمید رگ در خون ریختن یعنی چه…. نشتین رگ و ماکارانی تفسیر کردین. اگر در حد دبیرستان سواد داشتین این طور حرف نمیزدید. احیانا قصد ندارید در خیابان بریزید شیشه ماشین بشکنید که محسن چاووشی و حسن با همکاری هم صنایع ادبی را به سخره گرفتند. خداوند همه را شفا بدهد.

اینکه حافظ میگه
چشمت به غمزه ما را خون خورد و می پسندی/جانا روا نباشد خونریز را حمایت
آیا از اینکه معشوق یک موجود خونریز ه میشه این نتیجه رو گرفت که پس دیگه نباید معشوق باشه و قابل عشق ورزیدن؟
این یکی از شاید چند صد شعر کهن معنی دار با مزمون مشابهه.
چرا تا الان به شعر حافظ و سایر قدما از نظر معنی ایرادی گرفته نشده.
البته مبرهنه که شعر حافظ کجا و ترانه نقد شده در اینجا کجا.
منظور از مقایسه اینه که وقتی بخوایم با دید قبلی به ترانه یا هر متن جدیدی که منتشر میشه نگاه کنیم مسلما نقد های اینچنین آبکی ازش در میاد.

اینجور نقد و بررسی واقعا غیر منصفانه و غیر قابل درکِ و با این رَویه اگه شاهکارهای ادبیات هم مورد بررسی و تمسخر قرار بگیرند که چیزی از ادبیات و هنر باقی نمیمونه!

نکته اول : سنجیدن هنر یا ترانه ی عاشقانه با دیدگاه علوم تجربی فیزیولوژیک و آناتومیک واقعا بی مهری است و تا حدودی مشکوک به خصومت های جهت دار ، مثل اینکه بگیم طلا بی ارزشِ چون رسانای خوبی یرای الکتریسیته نیست ، فقط و فقط سنجش طلا از دیدگاه مهندسی برق و الکترونیک نمیتونه معیار درستی برای ارزشگذاری باشه

نکته ی دوم : متن این ترانه در مقابل اشعار و ترانه های همتراز که پشتیبانی و پخش و اکران می شوند به حق شاهکار و ارزشمنداست

و نکته ی آخر : بیا تا رگامو تو خونت بریزم
“رگ” ظرفی و حفاظی است برای شریان حیات بخش
“خون” اصل حیات و زندگی است

زندگی عاشق در گِروِ حیات معشوق است و معشوق است که در روح و جسم عاشق جاریست و واضح ترین و عمومی ترین مفهوم: فدا شدن بی چون و چرای عاشق برای معشوق است و ریحتن هستی و زندگانی به پای معشوق.حتی اگر زندگی معشوق در گِروِ عشقی دیگر باشد
ازین مثالها و نمونه ها بسیار پیچیده تر و زیبا تر در ادبیات جهان و ایران به وفوور یافت می شود که منصفانه و مطلوب نیست به مثابه مقالات علمی و پزشکی و جغرافیایی خوانده و تحلیل شوند. و باید در نظر داشت همیشه چیزی که ما درک نمیکنیم بد نسیت شاید ما درک و تخصص لازم رو نداشته باشیم. همونقدر که شعر بیانگر تحولات درونی و روحی و دغدغه های ذهنی شاعرِ، نقد هم بیانگر تآملات و تألمات نَقدکنندست.

تعجب می کنم . مگر همه چیز باید از الگوی شما رد شود . اگر سادگی بیان بر پیچیدگی آن ارجحیت داشت که شعر معنی پیدا نمی کرد

ای شیطون این همه چرت و پرت گفتی که بگی رگ رو مث ماکارونی تو خون تلیت کنن. یک کلام بگو قافیه چون تنگ آید شاعر به جفنگ آید.

جناب آقای دکتر امینی
انتظار معنی داشتن از امثال چاوشی و انتظار فهم و درک درست ادبیات فارسی توسط هوادارانشان، بیهوده است

وقتی خون به رگ کسی ریخته بشه ، نمیشه گفت طرف فدای یارش میشه !
اما وقتی حرف از رگ توو خون میشه یعنی طرف حاضر جون خودشو فدای یارش کنه ! کاملا معنی متفاوتی داره