بازگشت دریاچه ارومیه به زندگی
زندگی، به دریاچه نمک شمال غرب ایران که زمانی در حال خشک شدن بود بازگشته است. این دریاچه و تلاش‌ها برای برای بازگرداندن چیزی که در آستانه نابود شدن بود موفقیت‌آمیز بوده است.
به گزارش پایگاه خبری گلونی، گری لوییس هماهنگ کننده مقیم سازمان ملل متحد و نماینده دفتر توسعه ملل متحد در جمهوری اسلامی ایران به مناسبت روز جهانی آب (دوم فروردین‌ماه) یادداشتی خواندنی با توجه به سفر اسفندماه سال ۹۵ خود به این دریاچه منتشر کرده، که به شرح ذیل است:
به مناسبت روز جهانی آب
زندگی، به دریاچه نمک شمال غرب ایران که زمانی در حال خشک شدن بود بازگشته است. این دریاچه و تلاش ها برای برای بازگرداندن چیزی که در آستانه نابود شدن بود موفقیت آمیز بوده است.
بعد از حدود چهار سال به جایی بازگشتم که قبلا چشم اندازی خشک داشت. اما این بار آب را میتوانستم ببینم. نه به اندازه کافی، اما بسیار بیشتر از چیزی که دفعه ی قبل دیده بودم . دریاچه در حال احیا شدن است و دلیل اصلی این احیا نتیجه یک مشارکت موقق همگانی است که بازیگران زیادی در آن نقش داشته اند که برخی از آنها ایرانی و بعضی دیگر خارجی هستند. دریاچه ارومیه زمانی بزرگترین دریاچه ایران و همچنین در زمان پر آبی، دومین دریاچه آب شور دنیا بود. اما به دلیل مداخلاتی فزاینده انسانی در طول ۶۰ سال گذشته، نظیر ساخت سدها بر روی رودخانه های تغذیه کننده دریاچه، جریان آب ورودی از حوضه آبریز به دریاچه نمک منحرف شده بود. و به همین سادگی دریاچه خشک شد. دریاچه ارومیه به دست ما انسان ها در حال نابود شدن بود.
این تصاویرعکس‌هایی است که گری لوییس به گفته خودش از فرایند مرگ پر درد این دریاچه در سال ۲۰۱۳ گرفته است.
من به یاد دارم که بر روی سطحی بی آب، نمکی، و مرده ایستاده بودم و این منظره همان بستر دریاچه بود که دلیل بی آبی نمایان شده بود. آب رفته بود اما باد نه. این باد تمام نمک‌های بستر دریاچه را بلند کرده و به اطراف پخش می‌کرد. به خاطر باد زیاد دانه‌های نمک به صورت من برخورد می‌کرد و وارد ریه‌های من و زمین‌های کشاورزی اطراف دریاچه می‌شد. تصویری که می‌دیدم صحنه‌ای بود که در تصوراتم از سیاره مریخ تجسم می‌کردم.
به یاد دارم که در سفر قبل از خودم پرسیدم زندگی روزانه در این دشت نمکی برای ساکنین و کشاورزان حاشیه دریاچه ارومیه چه حالی می‌تواند داشته باشد.
همچنین به یاد دارم که به این موضع فکر می‌کردم که خشکی این دریاچه حداقل دو پیامد مهم به همراه خواهد داشت. اول اینکه، نمک بستر دریاچه به هوا خواهد رفت و محصولات و زمین‌های کشاورزی اطراف را در بر می‌گیرد و در عین حال همه این زمین‌ها خود به منبع تولید بادهای نمکی در مقیاس و شعاعی بزرگتر خواهند شد. دوم اینکه باید انتظار بیماری مردم را نیز داشته باشیم. برای مثال، در مجاورت دریای آرال خشک شده در آسیای مرکزی ما مردمی را میبینیم که به حساسیت‍های گوناگون، بیماری های ریوی متفاوت از جمله سرطان دچار شدهاند.
بازگشت دریاچه ارومیه به زندگی
اما نکته سوم مخرب دیگری هم در این داستان وجود دارد. با کم شدن دسترسی کشاورزان به آب، آنها چاه‌های عمیق تری برای دسترسی به سفره‌های آب زیر زمینی حفر می‌کنند و برداشت بی‌رویه از این سفره‌های آبی باعث می‌شود تا آب‌های شور به این چاه‌ها نفوذ کنند. این امر سبب می‌شود تا دسترسی مردم حتی به آب آشامیدنی نیز کم شود. بنابراین ما با پدیده “طوفان بزرگ نمک” روبرو می‌شویم که سلامت و معیشت مردم را تهدید می‌کند.
دو هفته پیش پس از فرود هواپیما در شهر ارومیه پس از پرواز یک ساعته با خودم فکر می کردم با چه منظره ای روبرو می شوم. در مورد بهبود وضعیت دریاچه خبرهایی شنیده بودم. اما بعضی از خبرها بعد از درخواست مدرک برای اثبات آنها کم رنگ می شوند. باید با چشمان خودم می دیدم.
همین طور که به سمت دریاچه می رفتیم نور خورشید روی چیزی شروع به تابیدن کرد که در آخرین سفرم آنجا نبود.
آب. عمیق نبود. اما برای پوشش سطح نمکی دریاچه که صحنه‌های ویران‌گری را خلق کرده بود، کافی بود. همان‌طور که روی پل در حال رانندگی بودیم درخشش نور خورشید روی آب بیشتر شد.
این‌ها تصاویری است که آن روز صبح دیدم.
باید اعتراف کنم اینقدر خوشحال شدم که چشمانم پر از اشک شادی شد. با خودم فکر کردم پس مشکلات زیست محیطی که بدست ما انسان ها خلق شدهاند قابل حل هستند. و اینجا یک نمونه برای این ادعا وجود دارد. ابتدا باید کمی آمار در این زمینه با شما در میان بگذارم.
زمانی که دریاچه پر بود، برای فرض حدود ۲۰ سال پیش، تخمین‌زده می‌شود که حدود ۳۰ میلیارد متر مکعب آب در آن وجود داشت. در بدترین شرایط که حدود ۳ یا ۴ سال پیش بوده است این مقدار به حدود نیم میلیارد متر مکعب آب شور رسید. این عدد امروز ۲٫۵ میلیارد متر مکعب آب است. روند کاهش مرگ بار آب معکوس شده است. مقدار آب ماه به ماه افزایش می‌یابد.
به دلیل اینکه میزان بارش باران و برف در سال های اخیر تغییر زیادی نکرده است، باید به دنبال دلایل دیگری باشیم تا ببینیم دریاچه چرا در حال پُر شدن است.
سه دلیل اصلی وجود دارد. اول کارهای مهندسی است که در خصوص بازکردن مسیر آب رودخانه‌های منتهی به دریاچه انجام شده است. دوم رهاسازی آب سدهایی است که در حوضه آبریز و مجاورت دریاچه قرار دارد. سوم و از همه سخت تر تغییر مدیریت آب در حوزه آبریز دریاچه به خصوص بین کشاروزان است. و البته مسدود کردن چاه های غیر مجاز نیز در این زمینه بی تاثیر نبوده است.
در ادامه آمار و ارقام دیگری را با شما به اشتراک می‌گذارم. سه یا چهار سال قبل، زمانی که وضعیت آب در بدترین شرایط خود قرار داشت، تنها ۵۰۰ کیلومتر مربع از ۵ هزار کیلومتر مربع سطح دریاچه با آب پوشیده بود. این مقدار امروز به ۲هزار و ۳۰۰ کیلومتر مربع رسیده است. باید گفت که این حجم آب بسیار کم عمق است و به همین دلیل بسیار سریع تبخیر می‌شود. اما بیشتر از قبل آب در دریاچه وجود دارد و از حدود ۶ میلیارد تن نمک و غبار حفاظت می‌کند. به خاطر حضور همین آب این نمک‌ها به راحتی وارد هوا، ریه، چشمان و محصولات کشاورزی مردم نمی‌شود.
رویکرد سوم – مدیریت بهتر منابع آب – تلاش های بی وفقه و زمان زیادی را از آن خود کرد. اما شواهد نشان می‌دهد که ثمر بخش بوده است. احیا دریاچه ارومیه با مشارکت کلیه ذینفعان دولتی و غیردولتی و به ویژه جوامع محلی امکان‌پذیر است و در این فرایند تلاش‌های زیادی در راستای تغییر نقش کشاورزان در فرایندهای تصمیم‌گیری و روش‌های کشاورزی آنها صورت پذیرفته است. کشاورزان باید با توجه به اهمیت نقش‌شان در صرفه جویی آب هنگام کاشت گندم، جو، میوه و سبزیجات از ابزار آلات جدید و روش های جدید کاشت استفاده می‌کردند.
روش‌های جدید بسیار ساده هستند: تغییر ابعاد مزرعه به قطعات کوچکتر که به حفظ بیشتر آب کمک می‌کنند. تغییر روش ابیاری غرقابی به آبیاری قطره ای که مستقیم محصولات را هدف قرار می دهد و به همین دلیل آب هدر نمی‌رود. امتناع از شخم زدن‌های عمیق که باعث هدر رفتن آب می‌شود. معرفی گونه‌های مقاوم در برابر خشکسالی و شخم زدن بقایای گیاهی به جای سوزاندن آنها.
برخی مزارع به دلایل یاد شده توانسته‌اند تا ۴۰ درصد در مصرف آب صرفه‌جویی کنند.
در اینجا آخرین آمار و ارقام اطمینان بخش را با شما در میان می‌گذارم. با توجه به شرایط عادی هیدرولوژیکی دریاچه به طور میانگین حداکثر ۵٫۴ متر عمق دارد که این مقدار در قسمت‌های شمالی به حداکثر ۱۵ متر می‌رسد. زمانی که دریاچه در بدترین شرایط خود قرار داشت متوسط عمق آب تقریبا به عدد صفر رسیده بود. زمانی که شرایط حال حاضر دریاچه را با همین موقع در سال گذشته مقایسه می‌کنیم ۶ سانتی‌متر افزایش آب را میبینیم. افزایش میزان آب ماهیانه و پایدار بوده است.
پروژه‌ای که روش‌های بهینه مدیریت آب را معرفی کرده است توسط برنامه توسعه ملل متحد اجرا می‌شود. این طرح در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی و با تمرکز بر روی شهرها و روستاهای اطراف دریاچه ارومیه اجرایی شده است و و تلاش می‌کند با همکاری نزدیک با جوامع محلی، کشاورزان و دستگاه‌های دولتی ملی و محلی و بر اساس “رویکرد زیست بومی” اقدام نماید.
بازگشت دریاچه ارومیه به زندگی
در ادامه یک فرایند هفت ساله برای معرفی این رویکرد جدید مدیریتی در احیای دریاچه ارومیه و بدنبال کمک‌های سخاوتمندانه‌ی دولت ژاپن در سال‌های اخیر و همچنین استفاده از منابع مالی دولت در سطوح ملی و استانی این طرح در ۹۰ روستا با موفقیت اجرا شده است و تنها توانسته است که ۱۰ درصد زمین‌های کشاورزی حاشیه دریاچه ارومیه پوشش دهد. با این حال، در مناطقی که طرح کشاورزی پایدار در حال اجراست، یک سوم در مصرف آب صرفه جویی می‌شود، آبی که در گذشته و با روش‌های غلط هدر میرفت. حالا این آب فرصت بازگشت به دریاچه ارومیه را دارد.
بازگشت دریاچه ارومیه به زندگی
تلاش‌های برنامه توسعه ملل متحد و سازمان حفاظت محیط زیست برای حفاظت از تالاب‌های ایران از جمله دریاچه ارومیه از حدود ۱۲ سال پیش آغاز شده است و با حمایت مالی دولت ژاپن در سه فاز متوالی سرعت و قدرت بیشتری گرفت و در این مرحله با فراهم کردن فضای مناسب برای مشارکت و همکاری کشاروزان، تعاونی‌ها و دستگاه‌های ذیربط دولتی روش‌های جدید کشاورزی پایدار مدل جدیدی از مشارکت ذینفعان در راستای احیا دریاچه ارومیه تمرین و معرفی گردید. در این طرح همچنین روش‌های معیشت جایگزین برای زنان با استفاده از اعتبارات خرد و حفاظت از تنوع زیستی بعنوان بخش های تکمیلی مورد توجه قرار گرفته است.
در حال حاضر این پروژه در حاشیه دریاچه ارومیه و در مناطقی که بیشترین آسیب را دیده‌اند، فعالیت می‌کند. برنامه بلند مدت این است که سطح پوشش ۱۰ درصد را بیشتر کنیم و پروژه به سایر مناطق حوضه آبریز گسترش یابد. تلاش های این پروژه در سطوح مختلف بویژه در سطوح ملی و بین‌المللی مورد توجه بسیاری قرار گرفته است زمانی که ارومیه را به مقصد تهران ترک می‌کردم سه درس آموخته مهم را در ذهنم مرور می‌کردم.
اول، ما با مشکلات زیست محیطی بزرگی در ایران روبرو هستیم. اما می‌توانیم چیزی را که خراب کرده‌ایم، درست کنیم. و دریاچه ارومیه می‌تواند مثال واضحی برای این موضوع باشد.
دوم، عموم مردم باید در مورد مسایل زیست محیطی آگاه شده و در مورد آنها صحبت کنند. سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۶ طوماری حاوی ۱٫۷ میلیون امضا را دریافت کرد که مردم طی آن خواستار توجه ویژه به دریاچه ارومیه شده بودند. فشار زیادی روی دوش ما بود. از این گونه حرکت‌های اجتماعی باید استقبال و و بر اساس آنها تلاش کنیم.
سوم و در آخر مشکلات زیست محیطی به تنهایی حل نخواهند شد. در مورد دریاچه ارومیه دستگاه‌های دولتی و نهادهای عمومی راهبری فرایند را بعهده گرفتند، اقدامات با کمک جوامع محلی و بومی متاثر از موضوع اجرایی شد و در برخی موارد کمک‌های جامعه بین‌الملل (مانند حمایت‌های فنی دفتر توسعه ملل متحد و کمک های مالی دولت ژاپن) به حل این مشکل کمک بسیاری کرد. اتفاقی که در دریاچه ارومیه در حال وقوع است مثالی برای الهام گرفتن همه ماست. هم در داخل ایران و هم در خارج.
عضو اینستاگرام گلونی شوید و اخبار روز ایران و جهان را دنبال کنید.
برای تبلیغ در گلونی کلیک کنید.
بازگشت دریاچه ارومیه به زندگی
پایان پیام
