چهارمضراب چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟
چهارمضراب چیست و چه ویژگی‌هایی دارد
به گزارش گلونی سیدعلیرضا میرعلی‌نقى نوشت: چهارمضراب، از مهم‌ترین قالب‌های اجرایى موسیقی سازى در موسیقى دستگاهى ایران است. درباره پیشینه آن اطلاع چندانى در دست نیست، ولى دست كم از دوره قاجار این اصطلاح متداول بوده است.
چهارمضراب چیست
عبدالقادر غیبی مراغى (ص ۳۵۲) در بخش ترجیعات، به نواختن چهار مضراب بر وترِ (سیمِ)ساز در زمان یك نَقْره (ضربه) اشاره كرده است.
توضیحات او درباره ترجیعات، شباهت‌هایى را با قالبى كه امروزه چهار مضراب خوانده می‌شود، نشان می‌دهد (خضرائى، ص ۱۳۵).
برخى گفته‌اند چهارمضراب از روى نوعى آهنگ ضربى، كه استادان قدیم ایران با تار می‌نواختند، به وجود آمده است.
این نوع ضربی‌ها ابتدا با چهار نواخت مضراب شروع می‌شده كه نواخت یكم و دوم به سیم‌هاى سفید و نواخت سوم به سیم‌هاى زرد و نواخت چهارم به سیم‌هاى بم اصابت می‌كرده و پایه لحن (ملودى) محسوب می‌شده است (رجوع کنید به بهارلو، كتاب ۶، ص ۴؛ پایور، ص ۵).
در تعریفى كم و بیش مشابه با همین تعبیر، كه به عبدالله دوامى منسوب است، چهارمضراب قطعه (گوشه)اى است ضربى كه بدون همراهى تنبك نواخته می‌شود.
منظور آن است كه مضراب به چهار سیم می‌خورد (كیانى، ص ۵۳).
در عین‌حال، كلمه چهارمضراب ممكن است تداعی‌كننده سرعت در نوازندگى باشد؛ نوازنده مثلا ساز تار را چنان می‌نوازد كه گویى چهار عدد مضراب/ زخمه به دست گرفته است (نتل، ص ۲۲).
واژه چهار در چهارمضراب، به این معنا نیست كه همیشه براى نواختن پایه چهارمضراب، زدن چهار تا مضراب لازم است (بهارلو، كتاب ۶، ص ۵)، ممكن است تعداد مضراب‌هایى كه براى ایجاد پایه به كار می‌رود بیشتر یا كمتر باشد.
چهارمضراب‌هایى كه از دوره قاجار باقى مانده‌اند معمولا كوتاه‌اند و وزن‌شان تكرار می‌شود (براى نمونه رجوع کنید به میرزا عبداللّه، آغاز دستگاه‌هاى همایون، سه گاه و نوا، ص ۱۸۹، ۱۰۵، ۲۲۱)؛ اما در صد سال اخیر به تدریج چهارمضراب‌هاى مفصّل‌تر و متنوع‌ترى ساخته شده است.
چهارمضراب چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟
همچنین آهنگ‌هایى با تُنداى (تمپوى) سریع تركیب شده‌اند كه آنها را نیز چهارمضراب خوانده‌اند، ولى از چهارمضراب‌هاى قدیم آزادترند (دورینگ، ص ۲۱۴).
ساختن چهارمضراب‌هاى مفصّل‌تر، بعد از دوران مشروطه رو به فزونى گذاشت، كه از جمله آنها چهارمضراب‌هاى حبیب سماعى براى سنتور است.
چهار مضراب‌ها را به دو دسته می‌توان تقسیم كرد:
- آنهایى كه در گوشه‌هاى مختلف دستگاه سیر می‌كنند و غالبآ طولانی‌اند، مانند چهارمضراب ماهور از درویش خان.
- آنهایى كه بر یك گوشه خاص تأكید دارند و به نام همان گوشه خوانده می‌شوند، مانند چهارمضراب بیداد از هوشنگ ظریف (خضرائى، ص ۱۴۰).
همچنان كه از نام چهارمضراب برمی‌آید، این قطعه با سازهاى مضرابى، چون تار و سنتور، اجرا می‌شده است اما بعدها برخى نوازندگانِ ممتازِ سازهاى غیرمضرابى (چون نى و كمانچه و ویولون) نیز به نواختن چهارمضراب پرداختند كه از آن جمله نواخته‌هاى ابوالحسن صبا با ویولون و حسن كسائی با نى است.
ساختار چهارمضراب بر پایه استوار است.
به گفته خالقى (بخش ۱، ص ۳۰۸)، زمینه چهارمضراب از یك برداشت كوچك به نام پایه شروع می‌شود و در پرده‌هاى گوناگون آواز پرورش می‌یابد.
به دیگر سخن، لحن‌ها بسط همان پایه اولیه هستند یا لحن‌هاى متنوع دیگرى كه با پایه اصلى متناسب باشند (پایور، همانجا).
برخى ویژگی‌هاى پایه عبارت است از:
۱) ریتم خاص و تكرار شونده.
۲) تأكید بر نغمه‌هاى مهم گوشه یا دستگاه، مانند نغمه‌هایى به‌نام شاهد و ایست.
۳) تنوعِ رَنگِ صوتىِ نغمه‌هاى پایه، به دلیل استفاده از وترهاى متفاوت ساز، كه جنس و رَنگِ صوتى متفاوت دارند.
۴) شدت و ضعف نغمه‌ها (دینامیك) كه از تفاوت شدت مضراب‌هاى چپ و راست ایجاد می‌شود.
۵) وسعت صوتى میان نغمه‌هاى پایه، كه گاه به دو اُكتاو می‌رسد (خضرائى، ص ۱۳۶ـ۱۳۷).
جایگاه و كاركردهاى چهارمضراب را به این ترتیب برشمرده‌اند:
۱) آغازگر برنامه (مقدمه). پیش از ابداع یا احیاى پیش‌درآمد در اوایل مشروطه، گاه چهارمضراب در آغاز برنامه نواخته می‌شد، همچنان كه در برخى ردیف‌هاى آموزشى (مانند ردیف ابوالحسن صبا براى سنتور) این رسم قدیمى به‌جا مانده است.
۲) ایجاد فرصتى براى استراحت خواننده، به ویژه هنگامى كه برنامه به اوج خود می‌رسد بسیار معمول است تا خواننده نفسى تازه كند.
این كاركرد از دیرباز مورد توجه بوده و فارابى (ج ۱، ص ۶۸ـ۶۹) نیز بدان اشاره كرده است: «اما الحانى كه از سازها برمی‌خیزند، گاه به این منظور ساخته می‌شوند كه هر چه بیشتر الحان كامل (اصوات انسانى) را محاكات كنند» یا تنفسى براى آنها در خلال محاكات باشند (ترجمه فارسى، ص ۲۳).
۳) نمایش توانایی‌هاى نوازندگى.
۴) ایجاد تنوع و تغییر فضا (خضرائى، ص ۱۳۸).
چهارمضراب چیست
درباره وزن چهارمضراب گفتنى است گرچه در بسیارى از موارد نسبت دادن یك متر مشخص میزان‌بندى شده به چهارمضراب چندان صحیح به نظر نمی‌رسد (مسعودیه، ص ۱۵۸)، در نغمه‌نگارى چهارمضراب‌ها به شیوه اروپایى، مترهاى متنوعى را در نظر گرفته‌اند كه در این میان بیشتر چهارمضراب‌ها با متر ۸ر۶ و ۱۶ر۶ نزدیك تشخیص داده شده‌اند (خضرائى، ص ۱۴۰)؛ با این همه، به‌ویژه در سى سال اخیر، چهارمضراب‌هایى با مترهاى مختلط چون ۸ر۷ و ۸ر۱۰ ساخته شده كه برخى ساخته‌هاى حسین علیزاده و پرویز مشكاتیان نمونه‌هایى از آنهاست.
تنداى اجراى چهارمضراب معمولا بیشتر از دیگر انواع موسیقى موزون، چون پیش‌درآمد و رِنگ، است.
این نكته و نیز در پى هم آمدن مضراب‌هاى متوالى، امكان تلفیق چهارمضراب را با كلام منتفى می‌سازد و براین اساس چهارمضراب را باید قطعه‌اى كاملا سازى دانست (همانجا).
چهارمضراب، برخلاف رنگ و پیش‌درآمد، گاه مبتنى بر بداهه‌نوازى است (مسعودیه، ص ۱۰۱).
همچنین چهارمضراب، به‌سبب متفاوت بودن امكانات سازهاى گوناگون در اجراى آن، معمولا به صورت تك‌نوازى نواخته می‌شود (سپنتا، ص ۲۸۷؛ قس خالقى، بخش ۱، ص ۳۰۸)، اما قطعاتى چون پیش‌درآمد و رِنگ معمولا گروهى اجرا می‌شوند.
پایان پیام
کد خبر : 210259 ساعت خبر : 11:52 ق.ظ