مسجد کبود، زیبای فروریخته‌ای در دل تبریز

در ۲۵ آبان ۱۴۰۰ 0

به گزارش گلونی گذشته چراغ راه آینده است. تا زمانیکه ملتی تاریخ خود را نشناسد، چه جای امید که برای آینده‌اش تدبیری بیندیشد؟

چراکه وضعیت حال یک سرزمین بسان حلقه‌های یک زنجیر طولانی به گذشته‌اش متصل است و بی‌شک از آینده نیز منفک نخواهد بود.

تاریخ خود مؤید این مطلب است که هرگاه انسان‌هایی نسبت به سرگذشت مملکت‌شان نامهربان و نامأنوس بوده‌‌اند، محکوم شده‌اند به از دست دادن عزت ملی و فرهنگی و بی‌هویتی!

از این جهت در این سلسله نوشتارها قصد داریم عزت و هویت ایرانی و ملی را در لابه‌لای صفحات خاک گرفته تاریخ جستجو کنیم.

قسمت نهم- مسجد کبود، زیبای فروریخته‌ای در دل تبریز

زیر این چرخ نیلگون و مینایی تنها یک مسجد است که نه تنها در زیبایی و نقش و نگار بلکه در معماری نیز گوهر یکدانه‌ای میان مساجد تاریخی ایران است.

مسجد دردانه‌ای که‌ رنگ آبی کبود کاشی‌هایش را از آسمان نیلگون بالای سرش وام گرفته و به «مسجد کبود تبریز» شهره است.

این مسجد زیبا از نظر تلفیق هنر معماری، شباهت‌های زیادی با «مسجد یِشیل» از دوره عثمانی دارد و از نظر ساختاری، بر پایه اسلوب مهندسی ایرانی شکل گرفته و از هم‌کناری آجر و کاشی که کاربردشان در دوره تیموریان به اوج رسیده بود، بهره برده است.

بنایی برپا شده از آجر با تزئینی از کاشی‌کاری معرق که با چیده شدن کاشی‌ها در کنار هم، یک تصویر واحد نقش بسته است.

یادگار روزهای بسیار دور از حکمرانی طایفه «قراقویونلوها» که گرچه دوام زیادی نداشت اما یادگاری‌های ارزشمندی از خود به جا گذاشت.

مسجد کبود تبریز

محسن ظهوری از عصر ایران گزارش می‌دهد:

نماشای گلونی را دنبال کنید

در سال ۸۱۷ خورشیدی، تبریز پس سال‌ها جنگ و ویرانی توسط سلطانی مقتدر از طایفه قراقویونلوها، «ابوالمظفر جهانشاه» آرام گرفت و با برقراری یک حکومت مرکزی، آرامش دوباره‌ای به تبریز کهن بازگردانده شد.

۵ سال قبل از آنکه «اوزون حسن» از طایفه «آق‌قویونلوها» سر از تن جهانشاه جدا کند، «صالحه خاتون» دختر جهانشاه دستور به ساخت مسجد داد.

بنا را در مکانی که «مجموعه مظفر» نامیده می‌شد پایه نهادند. مجموعه مظفر همه چیز داشت. هم مسجد، هم محل درس، هم کتابخانه و هم پناهگاهی برای مستمندان.

بنای زیبای مسجد کبود تا ۳۵۰ سال پا بر جا بود تا اینکه در جمعه ۱۸ دی‌ماه سال ۱۱۵۸ خورشیدی، بعد از زلزله‌ای مهیب که تبریز را لرزاند، به ناگاه فروریخت.

«میرزا حسن طباطبایی» شرح واقعه را در سفرنامه‌ای به نام «تبصره المسافرین» این‌گونه می‌نویسد: «دو ساعت از شب رفته بوده است که ابنیه‌ رفیعه و آثار عالیه، خراب و منهدم شده‌اند. از این زلزله اخیره به شهر تبریز خرابی کلی رو داده، قریب چهل هزار نفر از نفوس محترمه تلف شدند».

مسجد کبود ویران شد اما هنوز هم چشمگیر بود. سیاحانی که آن را می‌دیدند مجذوبش می‌شدند و طرحش را ترسیم می‌کردند و عکاسان دوره قاجار هم تصویر زیبای ویران شده‌اش را ثبت می‌کردند.

۱۶۰ سال از آن زلزله ویرانگر گذشت تا سال ۱۳۱۸ که تعمیرات و دوباره‌سازی مسجد آغاز شد.

کاشی‌های باقیمانده را یکی یکی نصب و جاهای خالی مابین‌شان را سفید کردند. اما وقتی کار به ساخت گنبدها رسید چون بدون سازه و تنها با آجر ساخته شده بودند، کسی نمی‌دانست چطور بازسازی‌اش کند.

از این جهت دست به دامان استاد «محمدرضا معماران بنام» شدند و او هم گنبد را همانطور که قبلاً بود، دوباره ساخت.

ساخت مسجد کبود نزدیک به چهار دهه طول کشید. سال ۱۳۵۵ بود که کارهای ساختمانی بنا هم تمام شد و مسجد کبود دوباره درخشید.

در طی این سال‌ها مسجد کبود چندین بار مرمت شده و هنوز هم نیاز به مرمت‌های بیشتری دارد تا زیبایی‌اش جاودان بماند.

زیبایی منحصر به فردی که هیچ قلم و زبان و حتا تصویری قادر به بیانش نیست.

به قول «نادر میرزای قاجار» در کتاب «تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز»: «هرکه تفصیل نگارش بنای مسجد کبود جهانشاه را نماید، در حقیقت، زحمت مفتی به خود داده است و تفضیل یک ذرع را، کما هو حقه (چنان‌که شایسته است) نتوانسته از عهده برآید».