نامگذاری گربه ماهی به نام علی دایی و روش نامگذاری علمی

نامگذاری گربه ماهی به نام علی دایی و روش‌های نامگذاری گونه‌های جدید

به گزارش گلونی دکتر کامران کشیری در صفحه سفر با شیما درباره نامگذاری گربه ماهی به نام علی دایی نوشت:

به بهانه نامگذاری گونه‌ جدیدی از یک گربه ماهی بومی ایران در رودخانه سیمره ایلام به نام قهرمان ملی فوتبال ایران «علی دایی» (Glyptothorax alidaeii) این کشف، حاصل تحقیقات هشت ساله گروه ایرانی و آلمانی بر روی ماهیان خانواده سیسوریده در حوضه آبریز رودخانه‌های دجله و فرات در کشورهای ایران، ترکیه، سوریه و عراق بوده است.

نامگذاری گربه ماهی به نام علی دایی

به دنبال این خبر که گونه‌ای از گربه‌ماهیانِ مکنده به نام «علی دایی» نامگذاری شده، عمدتا با دو نوع واکنش از طرف تعداد زیادی از افراد رو به رو شدیم:

– عده‌ای برآشفتند که به شخصیت علی دایی توهین شده و نام یک «حیوان» را روی قهرمان ملی ایران گذاشته‌اند.

– عده‌ای دیگر هم که عادت دارند از تَرَک دیوار هم جوک بسازند، تمسخر کردند.

اما هر دو گروه، مشخصا هیچ اطلاعی از نحوه نامگذاری علمی گونه‌های موجودات زنده ندارند.

نخست اینکه نامگذاری گونه‌های جدید به افتخار افراد مشهور، چیز جدیدی نیست و دهه‌هاست که سابقه دارد.

نکته بعدی اما، ریشه در فرهنگ سنتی دارد. اینکه انسان، مجزا از دیگر موجودات است و سایر موجودات زنده، پست و بی‌مقدارند مگر مورد مصرفی برای انسان داشته باشند و اگر چنین نباشد منقرض شوند هم که چه بهتر!

بسته به هر فرهنگ و تمدنی، موجودات زنده توسط مردم آن جامعه مثبت یا منفی ارزیابی می‌شدند و می‌شوند.

مثل سرخپوستان آمریکا که به دلیل عدم یکجانشینی و دامداری، هنوز با طبیعت ارتباطی نزدیک داشتند و برای مثال گرگ برای‌شان محترم بود.

در مقابل، برای جوامع یکجانشین، گرگ نماد درندگی و ویرانی به شمار می‌رفت.

به این ترتیب در هر فرهنگی، صفاتی خاص به حیوانات نسبت داده شده و انسان‌ها را هم با همان صفات خطاب می‌کردند و می‌کنند: مثل شیردل یا روباه صفت.

هنوز هم عادت ماست که بسیاری از رفتارها یا ویژگی‌های افراد را جدی یا شوخی به حیوانات منسوب می‌کنیم.

مثلا: «سوسک‌شان می‌کنیم» یا «مثل سگ دروغ می گوید»!

این مسائل فرهنگی، غلط یا درست، ربطی به نامگذاری علمی موجودات ندارد.

نامگذاری علمی موجودات یا Biological nomenclature یک قرارداد است که ریشه‌ آن برمی‌گردد به «کارل فن لینه» (Carl von Linné) طبیعی‌دان مشهور سده هجدهم میلادی.

او سیستمی را پایه‌گذاری کرد تا بر اساس آن بتوانیم موجودات زنده را به روشی منظم و سیستماتیک مطالعه کنیم.

برای این کار او برای هر گونه از موجودات زنده یک اسمِ دو بخشی به وجود آورد:

بخش اول: نام جنس  genu
بخش دوم: نام گونه species

برای مثال: نام علمی گونه گرگ می‌شود:  Canis lupus یا نام گونه ببر می‌شود Panthera tigris و به همین ترتیب.

واژه‌های به کار رفته در این نامگذاری، در آغاز عمدتا از دو زبان یونانی و لاتین بودند، اما امروزه استفاده از دیگر زبان‌ها نیز در این نامگذاری رایج شده است.

معنی این واژه‌ها نیز عمدتا وابسته به خصوصیات آن گونه است.

برای مثال در نام علمی گرگ، Canis یعنی سگ و lupus  یعنی گرگ یا نام گونه شغال Canis aureus  است و aureus  یعنی زرد یا طلایی رنگ که اشاره به رنگ این سگ‌سان دارد.

این اسمِ دوبخشی را برخلاف تلاش برخی افراد در ایران نمی‌توان ترجمه کرد، چون قراردادی است و لزوما این دو بخش با هم تشکیل یک ترکیب یا جمله معنی‌دار نمی‌دهند.

در همین مثالِ نام علمی گرگ، نمی‌توان آن را به «سگی که گرگ است» ترجمه کرد و بی‌معنی است.

شرح عکس: (بالا: Capoeta ferdowsii / به افتخار ابوالقاسم فردوسی
وسط: Capoeta pyragyi / به افتخار فراغی، شاعر ترکمن دوره افشاریان
پایین: Capoeta shajariani/ به افتخار استاد محمدرضا شجریان)

یک روش رایج نامگذاری، بر اساس محل جغرافیایی سکونت گونه مورد نظر است.

برای مثال نام علمی یکی از حشره‌خورها، حشره‌خور «شوش» Crocidura susiana  است چون در شوش پیدا شد، یا نام علمی فیل آفریقایی Loxodonta africana است چون ساکن آفریقاست.

یک راه و روش مرسوم دیگر در طبقه‌بندی گونه‌ها، نامگذاری آنها به افتخار افراد مشهور است.

این افراد می‌توانند دانشمندان، سیاستمداران، فعالان فرهنگی و اجتماعی و حتی سلبریتی‌ها باشند.

این نامگذاری وابسته به سلیقه فرد یا افرادی است که این اسامی را انتخاب می‌کنند.

نمونه آن گونه‌ای از جوندگان است به نام دوپای فیروز یا Allactaga firouzi که به افتخار «اسکندر فیروز»، از پیشکسوتان محیط زیست ایران نامگذاری شده است.

یا فرضا به دلیل زحمات و تلاش‌های زیست‌شناس و مستندساز مشهور «دیوید اتنبورو» دست کم ۲۰ گونه و جنس از موجودات زنده به نام ایشان نامگذاری شده‌اند.

مثل گونه‌ای از خفاش‌ها به نام خفاش کارائیب با نام علمی Myotis attenboroughi یا گونه‌ای از پلسیوسورهای منقرض شده (از خزندگان دریایی عصر دایناسورها) یعنی Attenborosaurus conybeari.

همانطور که گفته شد، این نامگذاری افتخاری منحصر به دانشمندان نیست و سیاستمداران و سلبریتی‌ها را نیز شامل می‌شود.

برای مثال سه گونه از سوسک‌های جنس  Agathidium به افتخار «دانلد رامزفلد» Agathidium rumsfeldi و گونه دیگری از همین جنس به نام «دیک چنی» Agathidium cheneyi و دیگری به افتخار «جرج بوش» پسر Agathidium bushi نامگذاری شده‌اند.

برای اینکه مشخص شود قصد از این نامگذاری‌ها توهین یا تمسخر نیست، می‌توان به جنس دیگری از سوسک‌ها یعنی Allendia  اشاره کرد که به افتخار «سالوادور آلنده»، سیاستمدار مارکسیست کشور شیلی قبل از کشته شدنش در کودتای آگوستو پینوشه نامگذاری شده است.

نمونه جالب دیگر نامگذاری گونه‌ها بر اساس فیلم‌ها و کتاب‌های تخیلی مشهور است که در میان آنها شخصیت‌‎های ارباب حلقه‎ها و هری پاتر در صدر قرار دارند.

مانند:

– گونه‌ای از افعی‌ها با نام علمی Trimeresurus salazar که به افتخار «سالازار سلیثرین» از پیشکسوتان جادوگری در مدرسه هاگوارتز نامگذاری شده، چون شخص سالازار و پیروان مکتبش توان صحبت کردن به زبان مارها (پارسل تانگ) را داشتند.

– نمونه جالب دیگر گونه‌ای از عنکبوت‌ها با نام Lycosa aragogi  است که به افتخار آراگوگ، عنکبوت غول پیکر مورد علاقه روبئوس هگرید نامگذاری شد.

شرح عکس: (کشف توسط استاد علیرضا نادری (حشره‌شناس)
توصیف توسط علیرضا زمانی (عنکبوت شناس)
عنکبوت گرگی «آراگوگ» از خانواده عنکبوت‌های گرگی)

از نمونه‌های جذاب نامگذاری بر اساس شخصیت‌های ارباب حلقه‌ها می‌توان گونه ای از قورباغه‌ها به نام Breviceps bagginsi را نام برد به افتخار خانواده مشهور بگینز، بیلبو و برادرزاده‌اش فرودو بگینز.

یا گونه‌ای از بیدها به نام Elachista olorinella به افتخار گندالف خاکستری که نام دیگرش به زبان اِلف‌های سرزمین میانه «اولورین» بود. ۳۷ گونه از بیدهای جنس Elachista  به افتخار شخصیت‌های ارباب حلقه‌ها نامگذاری شده‌اند.

در دهه‌های اخیر نامگذاری علمی گونه‌های تازه توصیف شده به افتخار سبلریتی‌ها افزایش یافته است که در میان آنها خواننده‌ها و گروه‌های موسیقی بسیارند.

مثلا گونه‌ای از تریلوبیت‌ها به نام  Aegrotocatellus jagerri به افتخار «میک جگر» خواننده گروه مشهور رولینگ ستونز.

یا گونه‌ای منقرض شده از حشرات راسته  Plecoptera به نام Lapusperla keithrichardsi  به افتخار «کیث ریچاردز» نوازنده گروه رولینگ ستونز.

جنسی از قورباغه‌ها هم به افتخار «فردی مرکوری» خواننده مشهور گروه کوئین Mercurana نامگذاری شده است.

زیست‌شناسان ایرانی و غیر ایرانی هم در سال‌های اخیر به افتخار شخصیت‌های نامدار این سرزمین برخی گونه‌های تازه توصیف شده را به نام آنها نامگذاری کرده‌اند.

از جمله:

– گونه‌ای از ماهی‌ها به نام Capoeta shajariani به افتخار استاد محمدرضا شجریان

– نامگذاری عنکبوت‌ Oecobius fahimii بنام زنده‌یاد هادی فهیمی، خزنده‌شناس

همانطور که می‌بینید، در این نامگذاری مثبت یا منفی بودن این موجودات در فرهنگ‌ها مد نظر نبوده است.

کسانی که گروهی از قورباغه‌ها را به نام فردی مرکوری نامگذاری کردند قصد توهین به او یا مقایسه کردنش با قورباغه برای تمسخر را نداشته‌اند یا کسی نخواسته با نامگذاری یک خفاش به نام دیوید اتنبورو به این شخصیت ماندگار مستندسازی حیات وحش توهین کند!

بلکه کاملا برعکس!

این نشانه علاقه آنها به این شخصیت‌ها بوده است.

بنابراین، نامگذاری گونه‌ای از از گربه ماهیان به نام «علی دایی» نه تمسخر است نه توهین، بلکه اهمیت دادن به شخصیت درخشان «علی دایی» و معروفیت و محبوبیت این قهرمان ملی است.

شرح عکس: (گونه‌ای از گِکوها (از انواع مارمولک‌ها) Eublepharis angramainyu که نامگذاری آن، از نام اوستایی «اَنگره مَئینیو» گرفته شده و همان «اهریمن» در متون پهلوی و فارسی است)

پایان پیام

خرید عروسک از سایت‌های معتبر با کد تخفیف گلونی
کلیک کنید