معنی امرداد چیست و چرا باید بگویم مرداد

معنی امرداد چیست و چرا باید بگویم مرداد
مدت‌هاست درباره اینکه مرداد بنویسیم یا امرداد، بحث است.

به گزارش گلونی دکتر کامران کشیری در در صفحه گروه چهرداد نوشت: مخالفان نوشتن این واژه به شکل «مرداد»، می­‌گویند چون این واژه به معنی بی­‌مرگی است (از اوستایی  amǝrǝtatāt- به معنای بی­‌مرگی و جاودانگی)، اگر «مرداد» بنویسیم نه تنها اشتباه است، بلکه معنی نیز برعکس می­‌شود. چون پیشوند a در اوستایی به معنی بدون و فاقد است. همانند:

– «اناهیتا»  anāhita- در اوستایی به معنی «بی‌آلایش»
و
– «اَسَر روشنی» asar-rōšnīh در پارسی میانه یا پهلوی به معنی «روشنی بی­‌پایان».

پس «مرداد» برعکسِ «امرداد» است:

یعنی مرگ و میرایی.

این استدلال، بین برخی ادیبان نیز رایج است، از جمله زنده یاد دکتر محمد معین هم در مدخل «مرداد» در لغتنامه دهخدا و هم ذیل مدخل «مرداد» در تصحیح خود از برهان قاطع می­نویسد که «اصح امرداد است».

اما همو در ادامه به نکته مهمی اشاره دارد:

«ولی گویندگان در شعر و نثر استعمال کرده‌اند».

طرفداران این استدلال به تحول طبیعی واژگان در زبان توجهی ندارند.

در تحول طبیعی زبان در گذر زمان، بر مبنای قواعد تحول آوایی، کلمات تغییر می­‌کنند و حتی معنای اولیه خود را از دست

می­‌دهند، یا سخنوران به یک زبان آن معنی اولیه را از یاد می­‌برند.

سخنوران زبان تحول یافته، حال که دیگر معنای اصلی واژگان باستانی را نمی­‌دانند، با توجه به ظاهر کلمات تلاش می­‌کنند معنای آنها را توضیح بدهند. فرایندی که تحلیل مجدد  یا reanalysis  نامیده می‌شود.

یک نمونه بارز این تحلیلِ مجدد، نام شهر «همدان» است.

ایرانیان فارسی زبان، دیگر معنای اصلی نام این سکونتگاه کهن را نمی­‌دانستند، پس با دانشی که از معنای کلمات در زبان فارسی نو داشتند، تصور کردند چون همدان فاضلان بسیار داشته و دارد، پس نام آن هم در اصل «همه دانا» بوده: یعنی شهری که دانایان در آن بسیارند.

در حالی که داریوش یکم در کتیبه بیستون نام این شهر را آورده: « هگمتانه» hagmatāna  (از پیشوند ham  و  ریشه gam-  به معنی گردآمدن و جمع شدن) به معنی محل گردآمدن.

این واژه با تحولات آوایی، در پارسی میانه و پس از آن در فارسی نو اندک اندک به «همدان» تغییر یافت و برای فارسی زبانان این تصور را ایجاد کرد که «دان» در این کلمه اشاره به دانایی دارد.

به عبارت دیگر، فارسی زبانان از معنای این کلمه تعبیری کاملا متفاوت از معنای اصلی آن را استنباط کرده‌اند.

تعداد واژگانی که از صورت اصلی و کهن خود تا دوره‌های بعدی تحول زبان تغییر نکنند و نیز معنای نخستین خود را در ذهن سخنوران نگه دارند، بسیار اندک است.

معنی امرداد چیست

تحول «امرداد» به «مرداد» متعلق به روزگار کنونی نیست، بلکه در دوره‌های کهن زبان فارسی اتفاق افتاده است و در متون کهن فارسی شاهد بسیار دارد. از جمله در این بیت شاهنامه:

ز خرداد باش از بر و بوم شاد
تن چارپایانت «مرداد» باد

(بیت ۷۴۰ از داستان بیژن و منیژه مطابق تصحیح خالقی مطلق)

یا این بیت در دیوان مسعود سعد سلمان در وصف روزهای تقویم ایرانی:

روز «مرداد» مژده داد بدان
که جهان شد به طبع باز جوان

و نمونه‌های بسیار دیگر که نشان می­‌دهد افتادن «ا» از «امرداد» از همان روزگار کهن در زبان فارسی نو رخ داده است و پدیده‌ای نوظهور نیست.

بنابراین تحول امرداد به مرداد نه مصنوعی، بلکه طبیعی است. کسی هم در این تغییر شکل این واژه معنای متفاوتی از امرداد (امشاسپند نگهبان گیاهان) ایجاد نکرده است.

اگر چنین فکر کنیم و بگوییم چون معنی یک کلمه در ظاهر با صورت اصلی و کهن آن متفاوت است پس نباید آن را استفاده کنیم، باید بسیاری از کلمات این چنینی که تغییراتی مشابه داشته‌اند را نیز به صورت اصلی آن برگردانیم.

برای مثال: نام « اسفندیار» شاهزاده نامدار و پسر گشتاسپ شاه کیانی، در اصل اوستایی خود «سِپَنتوذاته» spǝntōδāta (مرکب از سپنته spǝnta- به معنی تقدس و برکت و داته ta-āδ از ریشه دا dā-  به معنی نهادن و خلق کردن) بوده است.

این کلمه در پارسی میانه به «سپندیاد» spandyād  تبدیل و در فارسی نو «اسفندیار» شده است.

همانطور که می­‌بینید، سه واژه «داد» و «یاد» و «یار» هیچ ارتباطی به هم ندارند، نه از نظر اشتقاق و نه از نظر معنی.

تحول آوایی از «داد» به «یاد» و سرانجام به «یار» در اسم این شاهزاده تغییری طبیعی و تابع قوانین آواشناختی  بوده است.

فردی که دانش زبان‌شناسی و ریشه‌شناسی نداشته باشد، ممکن است تصور کند که اسفندیار از دو بخش «اسفند» و «یار» تشکیل شده پس مثلا معنی آن می­‌شود: کسی که یار اسفند (امشاسپند نگهبان زمین) است!

پس حال که چنین نیست و از معنی کنونی واژه اسفندیار آن معنای اوستایی استنباط نمی‌شود، آیا باید آن را به شکل کهن‌اش برگردانیم؟

اگر چنین است باید برای کل کلمات و کل زبان چنین کنیم!

نمونه‌های این تغییر و تحول طبیعی بسیار زیادند. به عبارت دیگر زبان، هم‌چون یک موجود زنده متحول می­‌شود و تغییر می­‌کند.

نظر دکتر محمدرضا باطنی و محمدجعفر محجوب درباره معنی امرداد

پایان پیان