همزیستی مذاهب موضوعی راهبردی برای تئاتر ایران

به گزارش پایگاه خبری گلونی، مفهوم خود و دیگری در جامعه شناسی و فلسفه مسئله ای قابل توجه است و بسیاردر مورد آن نوشته اند. در اینجا به وجه جامعه شناسانه آن که به عنوان نقطه تمایز و به وجود آمدن مفهوم وسیع تری به معنای خودی و غیر خودی قابل توجه است. در مقیاسی بزرگتر معنای خودی و غیر خودی در اجتماع  می تواند در گروه ها و طبقات مردم یک عنصر پیوند دهنده باشد و در مواقعی نیز باعث تکثر و اشتقاق شود.

طبقات اجتماعی به واسطه اشترکات به هم نزدیک می شوند، گروه ها به واسطه تفاهم ایده و نگاه به وجود می آیند، اصناف به واسطه منافع مشترک تشکیل می شوند. به همین ترتیب مذاهب و ادیان و مردم یک کشور می توانند مفهوم خود را گسترش دهند و مقیاس را بزرگ تر کنند. در این میان مذاهب و ادیان به واسطه اصول مشخص و تاکید بر آنها مرز روشن و واضحی برای تمییز دادن خود و دیگری دارند و خودی و غیر خودی گفتمان دینی تا جایی پیش می رود که درطول تاریخ اختلافات مذهبی و یا اشتراکات بین ادیان نقش مهمی در نزدیکی یا افتراق جوامع انسانی بازی کرده است. جنگ های صدر اسلام یا جنگ های صلیبی مثال های روشنی هستند که نشان می دهند تفاوت دیدگاه با دیگری تا چه حد می تواند امری حیاتی باشد. در این میان پارامترهای دیگری مثل قومیت، نژاد، ملیت و … نیز به همین نحو می توانند عاملی برای تمایز دو یا چند گروه از انسانها را به وجود آورد.

ایران با وجود اینکه به واسطه وسعت جغرافیایی و قومیتی از گذشته همواره دچار  ،تنوع دینی و مذهبی بوده  اما نمونه منحصر به فردی  از همزیستی قومیت ها و ادیان است. مردمی که با نژاد، زبان و مذاهب مختلف در شمایل یک ملت ظاهر می شوند و با تمام تضاد ها توانسته اند در طول تاریخ این یکپارچگی را حفظ کنند.

یکی از محورهای مورد توجه در سی و ششمین دوره جشنواره تئاتر فجر اهمیت پرداخت به همزیستی مذاهب اسلامی است. این مسئله به واسطه تنوع دینی و مذهبی در کشور ما به حفظ ثبات و نزدیکی اقشار جامعه کمک می کند. اگر چه به نظر می رسد در برخی از مناطق در بین مذاهب این مسئله حل شده است، به عنوان مثال در خراسان به ویژه در مناطقی که مذاهب شیعه و سنی در یک شهر یا منطقه زندگی می کنند به طور بومی اختلافات  به شکلی حداقلی تنزل پیدا کرده است تا جایی که در شهری مثل تربت جام خانواده های زیادی هستند که اهل تسنن و تشیع اند اما با هم وصلت کرده اند. با این وجود نباید فراموش کرد که نمی توان تمرکز رقبای فرهنگی ،سیاسی و حتی اقتصادی ایران را در تشدید اختلاف عقیده مذاهب و ادیان را نادیده گرفت . ضرورت توجه به جهت فرهنگ سازی و نزدیکی اقوام ،ادیان و مذاهب همواره اولویت هایی را تعیین می کند که هرگز نباید فراموش شوند.  از این رو به نظر می رسد توجه به این مسئله در تئاتر، به واسطه گفتمان محور بودن ذات آن می تواند تاثیر گذاری مثبتی بر روی اقشار مختلف جامعه داشته باشد. فرصت ملی و بین المللی جشنواه تئاتر فجر قطعا به واسطه توجه به آثار معیار در این زمینه اثربخشی یک نمایش را گسترده تر و پایدارتر می کند.

یک تئاتر چند نگاه

یکی از آثاری که از لحاظ موضوعی به مسئله نزدیکی مذاهب و ادیان پرداخت نمایش «ابوبکر محمدی، فاطمه محمدی» است که سال گذشته در تماشاخانه سنگلج به روی صحنه رفت و در سی و ششمین جشنواره تئاتر فجر نیز حضور دارد.این نمایش واکنش های خواندنی بسیاری از اندیشمندان را برانگیخته است که درادامه گزیده ای از آن ها را مرور می کنیم .

انگیزه های اقتصادی زمینه ساز ایجاد اختلاف

تقی آزاد ارمکی جامعه شناس  در باره این نمایش چنین نوشته است : نگاهی که به خود موضوع وجود دارد فی الواقع دو گانه ی تسنن و تشیع است که در جامعه ایرانی وجود دارد و دارای ابعاد گوناگون است و در نمایش هم به تصویر کشیده شده  است. روابط بین یک زوج و همچنین اختلافات مذهبی که با سیاست و اقتصاد در هم آمیخته شده است.

شاید بتوان گفت ۴ گانه خانواده، نظام سیاسی، دین و حوزه ی فرهنگی در نمایش به تصویر کشیده می شوند، البته به حوزه اقتصاد نسبت به خانواده و همچنین حوزه سیاست نسبت به فرهنگ به طور وسیع تری پرداخته شده بود.

در این نمایش نشان داده می شود که بخشی از این مسئله تاریخی بوده و از قبل وجود داشته و بخشی  دیگر در جامعه و زندگی امروز بیشتر  به آن دامن زده شده که البته در تمامی جوامع مختلف این مسئله اختلافات مذهبی به گونه ای وجود دارد. حتی در بین خود شیعیان هم تنوع و تکثر های مختلفی وجود دارد.

مسئله  دیگری که در این نمایش وجود دارد این است که مقوله اقتصاد در اینجا حاکم است و بعد شیعه و اهل سنت یک معنای سیاسی به موضوع می دهد در حالی که خود این موضوع به تنهایی دارای مفهوم مذهبی است که اگر در این نمایش علاوه بر تمامی مسائل، مسئله ی نقش خانواده برجسته تر می شد و به حوزه های فرهنگی موضوع بیشتر پرداخته می شد نمایش می توانست دریچه های بیشتری را به روی مخاطب باز کند هرچند که موضوع از یک زوج عاشق شروع می شود ولی در نهایت هم این مسئله به صورت محدود در بین همین زوج حل می شود و مسئله شیعه و اهل سنت در جای خودش حل نشده باقی می ماند و مسئله ی اقتصادی است که در روابط این زوج بیشتر به چشم می خورد که در نهایت هم همین عنصر اقتصاد برجسته می¬ماند.

دوست داشتم در کنار تمام نقاط قوت نمایش از انتخاب موضوع تا انتخاب بازیگران و بازی¬های باورپذیر و شیوه ی اجرایی درست به ابعاد فرهنگی و خانوادگی ناشی از اختلافات شیعه و اهل سنت بیشتر پرداخته می شد تا نمایش تاثیرگذار تر از چیزی بود که الان شاهد آن بودیم.

ولی شجاعت نویسنده در پرداختن به موضوع و حضور اثربخش بازیگران در ایفای نقش های خود در فضای جامعه ی امروز بسیار قابل تحسین و جسورانه بود و باعث شد که برای اولین بار این موضوع پنهان شیعه و اهل سنت مطرح شود. امیدوارم این راه روز به روز باز تر شود که ما بتوانیم بدون جدال های سیاسی به این مسائل مهم اجتماعی بپردازیم.

مرزهای ساختگی و معجزه عشق

جلال جلالی زاده استاد دانشگاه تهران که از هموطنان کرد ماست درباره این اثر می گوید:این نمایش  داستان زندگی یک زوج مسلمان با تفاوت های مذهبی را باز گو می کند که عشق آن هارا به هم پیوند داده وبه دور از تلقینات والقائات دکانداران وسوداگران بازار دین، زندگی جدیدی را آغاز نموده اند .اما طرد فاطمه از سوی خانواده وحوادث ناگوار خاورمیانه همراه با تحریکات برخی افراد مرموز در قالب دلسوزی  وگشودن جبهه جدیدی که می تواند زندگی هزاران خانواده مانند ابوبکر وفاطمه را تهدید نماید ،بیشتر جلب توجه می نماید.واقعیت های زندگی یک زوج جوان ومشکلاتی که بر سر راه آنان وجود دارد وهمینطور رسوبات ذهنی حاکم بر فکر واندیشه که می تواند سرنوشت انسان هارا تغییر داده وحتی به نابودی بکشاند  قابل توجه است. آنچه که در این نمایش می تواند بیننده را بیشتر مجذوب خود نماید، نقش هنر در احیای عواطف واحساسات انسانی ومتلاشی نمودن حصارهای پوشالی است که مقابل دیدگان انسان ها را  گرفته وآنان را با واقعیت های فطری وبرگرفته از عالم علوی بیگانه می سازد. هنر نیز که از مقوله عشق وعالم لطافت وظرافت است با گره زدن ریزترین وباریکترین و در عین حال محکمترین تارهای محبت ودوستی پیوند قلب ها وجدا کردن انسان از وابستگی های زمینی وبه بالا کشیدن شعورها واندیشه ها است وخط بطلانی بر زندگی لجنی وخاکی می کشد . آری این نمایش  که به مدت یک ساعت اجرا شد به اندازه بیست سال کنفرانس های هزینه بر ،هم دردهارا بیان کرد وهم نشان داد که می توان در کنار هم زندگی زناشویی واجتماعی را بر اساس تفاهم ،مراعات حقوق یکدیگر ودرک موقعیت بدون تحت تاثیر قرار گرفتن دیگران ادامه داد.همان کاری که ابوبکر وفاطمه ادامه دادند.

  دیدن این نمایش را به همگان پیشنهاد می کنم.

نگاه اجتماعی و چند وجهی ضد ایدوئولوژی های افراطی

سعید معید فر جامعه شناس نیز معتقد است:   این نمایش به خوبی پیچیدگی های جامعه امروز ایران و منطقه را نشان می دهد.نمایش تضادی که میان واقعیت های امروز جامعه ما وجود دارد و هم چنین ایدئولوژی های افراطی که در منطقه ی ما هست ودر نهایت باعث می شود که مردم ما زندگی پیچیده ای را در بخش های مختلف جامعه ی امروز تجربه کنند. متاسفانه این ایدئولوژی های موجود سعی کرده جامعه را تا حد زیادی بخش بخش کند در حالی که واقعیت این بوده که تمامی جوامع دارای هویت های ملی و مذهبی خاص خود بوده و قرن ها در کنار هم زندگی کرده و مشکلات خاصی را با هم تجربه کرده اند اما متاسفانه در این میان افرادی هستندکه همیشه سعی می کنند این بخش های مختلف جامعه را به صورت یک قلعه نفوذ ناپذیر توصیف کنند و آدم ها را متمایز از هم نشان دهند و بخش هایی راکه زمانی در هم ادغام بودند و یک موجودیت کلی را به نام جامعه می ساختند از هم جدا کنند . این مسئله باعث طرد شدن افرادی می شود که در اقلیت هستند به گونه ای که برخی از افراد ، کشوری که در آن به دنیا آمدند و هستی گرفتند وزندگی کردند را به خاطر یک سری نگاه های افراطی ترک کنند و به نقاط دیگر مهاجرت کنند.

همان طور که در نمایش نشان داده می شود که به چه صورت افرادی که در کنار هم هستند در مقابل یکدیگر قرار می گیرند و نگاه های افراطی به راحتی باعث می شود که حتی دو جوان که در این نمایش نماینده نسل امروز هستند مشکلات بسیاری را تحمل کنند و در نهایت در صدد مهاجرت برآیند.

از سوی دیگر در نمایش به درستی نشان داده می شودکه تفاوت فقط در دو مذهب مختلف نیست بلکه این تفاوت در بین خود شیعیان هم هست و مفهوم خودی و غیر خودی را وجود آورده که این مفهوم باعث ایجاد یک شکاف و جدا شدن افراد از یکدیگر می شود و حتی افرادی هم که در کشور خود می مانند باید مشکلات را تحمل کنند.

در بخش هایی دیگر ازنمایش فساد های اجتماعی به تصویر کشیده شده اند که همین فساد های جامعه بر پایه ی نگاه های ایدئولوژیک به وجود می آیند و اگر این نگاه ها در جامعه امروز ما وجود نداشت این حجم فساد اجتماعی هم وجود نداشت و بسیاری از افراد نمی توانستند این فرصت سوء استفاده را به خودشان بدهند . فساد اجتماعی در جامعه امروز ما خودش باری است بر دوش دیگر معضلات اجتماعی جامعه ی امروز .

به هر حال تصور می کنم این نمایش تا حد بسیار زیادی موفق بوده زیرا در زمان یک ساعته موضوعات اجتماعی را در کنار مسئله ی تفاوت بین شیعه و اهل سنت به شیوه ی جسورانه و شخصیت پردازی درست  با بازی خوب بازیگران برای اولین بار به نمایش گذاشته است.

هنر و یکپارچه سازی جوامع

عباس سلیمی نمین پژوهشگر وروزنامه نگار در باره نمایش ابوبکر محمدی، فاطمه محمدی  می گوید: من خوشحالم که هنر در خدمت ایجاد ارتباط بین اقوام،مذاهب و گرایش های مختلف جامعه قرار گرفته، چون این به معنی آن است که داریم  به سمتی گام برمی داریم که هنر جایگاه اصلی خود را در جامعه پیدا کند.

ما ایرانی داریم که در آن گرایش ها، اقوام و اعتقادات مختلف وجوددارد،مثل دیگر نقاط جهان و برای استحکام بخشی و یکپارچه کردن این جامعه قطعا هنر نقش به سزایی دارد.

هرچند که خوشبختانه رشد فرهنگی در جامعه تا به حال به گونه ای بوده که مانع این شده که بدخواهان جامعه ایران بتوانند بین اقوام مختلف اختلاف ایجاد کنند.

اما در این حال باید توجه داشت که این مسئله می تواند با سرمایه گذاری عناصری که نه متعلق به اهل سنت و نه شیعه است بتوانند محل اختلاف شود، کمااینکه در نقاط دیگر جهان این مسئله وجود دارد.

این که گروه نمایش برای اولین بار توانستند از طریق هنر زنده ای مثل تئاتر طرح مسئله کنند و هم پاسخ خوبی به این مشکل دهند، کار بسیار ارزشمند و جسورانه ای است که برای من هم از لحاظ انتخاب موضوع و هم شیوه ی اجرایی بسیار جالب و ستودنی است.

امیدوارم گروه در تداوم کارهایشان به موضوعات پیچیده تری که در جامعه وجود دارد و جسارت و شجاعت می طلبد ورودکند.

تضاد و تعصب در کنار اعتدال و وحدانیت

 محمد امین قانعی راد جامعه شناس ورییس سابق انجمن جامعه شناسی ایران، معتقد است:هرچند که در تخصص من نیست که نمایش را به صورت فنی ارزیابی کنم ولی به نظر من این نمایش یک نمایش حرفه ای بود. انتخاب موضوع ، بازی های خوب بازیگران، تکنیک استفاده از ویدیو پروژکشن و انتخاب تصاویر برای ایجاد فضای مناسب در نمایش که در واقع همین تکنیک ویدیو پروژکشن یک پایان بسیار داراماتیک و مناسب را برای نمایش ایجاد کرد این ها همه در کنار هم این نمایش را به یک نمایش بسیار حرفه ای تبدیل کرده است.

از لحاظ انتخاب موضوع  گروه بسیار جسورانه عمل کرده است. موضوع تفاوت های شیعه و اهل سنت در ایران جز موارد بسیار پیش گام است و ما تابه حال در حوزه های تئاتر و سینما کارهایی را که به این موضوع بپردازند، نداشتیم و این مسئله یک مسئله پنهان و خط قرمز بوده و این نمایش اولین نمایشی است که جسورانه و شجاعانه به این موضوع پرداخته و طرح مسئله کرده است.

همانطور که در انتخاب عنوان نمایش دو نام متضاد ابوبکر وفاطمه را کنار هم قرار داده اند و مخاطب بعد از دیدن نمایش متوجه هدف نویسنده از انتخاب این نام می شود در اجرا هم در هر دو گروه شیعه واهل سنت شخصیت های متعصب را در کنار شخصیت های معتدل قرار داده و نشان می دهند که این تفاوت ها بر پایه همین نگاه های متعصب و افراطی است که دامن زده می شوند و به معضل تبدیل می شوند . از طرفی نشان می دهد که تفاوت ها همیشه وهمه جا وجود دارند حتی در بین خود شیعیان هم تفاوت ها  یی وجود دارد ولی چیزی که مهم است وحدانیت جامعه اسلامی است و اینکه همه ی ما با تمام تفاوت ها انسان هستیم و در کنار هم ما هستیم و هدف این نمایش هم در واقع نشان دادن همین مسئله است همانطور که از زبان ابوبکر  می شنویم که می گوید ما و آن هایی وجود ندارد و در واقع ذهنیت درست هم همین هست که مانع از نفرت پراکنی می شود ولی متاسفانه در برخی افراد هویت های قطبی وجود دارد که این هویت های قطبی است که ذهنیت های مرگبار را به وجود می آورد و آدم ها را در مقابل یکدیگر قرار می دهد و نفرت پراکنی می کند.

در بخش دیگر این نمایش از طریق شخصیت افشار فساد های اجتماعی جامعه امروز و معضلات اجتماعی و اقتصادی جوانان و نسل جدید هم به نمایش گذاشته که این یکی از ویژگی های خاص این نمایش بود .

در کل به نظرم این نمایش بسیار شجاعانه، درست و قابل تامل بود.

نمایش ” ابوبکر محمدی ، فاطمه محمدی ” به موضوع بسیار راهبردی و کمتر پرداخته شده در تئاتر توجه کرده  و در عین حال توانسته نظر اندیشمندان  حوزه های مختلف را برانگیزد .امید است  توجه سیاست گذاران جشنواره تئاتر فجر به این ظرفیت به عنوان رفتاری راهبردی سبب ساز تقویت توجه به این این موضوع در عرصه تئاتر شود .