شاهد تئوریزه کردن نابرابری در ساحت اندیشه اجتماعی هستیم

تئوریزه کردن نابرابری در ساحت اندیشه اجتماعی

رئیس دانشگاه علامه طباطبائی در چهارمین همایش ملی «پژوهش‌های اجتماعی و فرهنگی در جامعه ایران» با بیان اینکه حتی در دوران مدرن نیز شاهد تداوم این تئوریزه کردن نابرابری در ساحت اندیشه اجتماعی هستیم، اظهار کرد: متأسفانه ما چه در جامعه دانشگاهی و چه در نوشته‌هایمان و چه در برخی از بخش‌های جامعه روشنفکری‌مان و چه در سیاست‌گذاری‌هایمان به‌نوعی دچار پوپولیسم شده‌ایم.

به گزارش پایگاه خبری گلونی، حسین سلیمی سه‌شنبه، ۵ دی‌ماه در چهارمین همایش ملی «پژوهش‌های اجتماعی و فرهنگی در جامعه ایران» در سالن شهید مطهری دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی، با اشاره به اینکه بخشی از تاریخ اندیشه اجتماعی ایران توجیه نابرابری‌ها است، تصریح کرد: من علاوه بر موضوع و محور خاص که برای این همایش در نظر گرفته شده است، می‌خواهم چند نکته به صورت طرح مسئله بیان کنم و توجه محققان و پژوهشگران حاضر در این نشست را به آن جلب ‌کنم.

وی افزود: اگر نگاهی به اندیشه‌ها و نظریه‌های اجتماعی داشته باشید، متوجه می‌شوید بسیاری از آنها تلاش کرده‌اند تا به توجیه و تئوریزه کردن نابرابری از ابتدای شکل‌گیری نظریه‌ها و اندیشه‌‌های اجتماعی بپردازند.

رئیس دانشگاه علامه طباطبائی خاطرنشان کرد: ما در اندیشه ارسطو شاهد تئوریزه شدن نابرابری هستیم، برای مثال به یونانیان ثروتمند که مالیات پرداخت می‌کردند حقوق اجتماعی تعلق می‌گرفت اما حقوق برای غیریونانیان و دیگر یونانیانی که مالیات نمی‌دادند در نظر گرفته نمی‌شد و حقوق همه مردم برابر نبود.

وی با بیان اینکه سنگ‌بنای بخشی از تئوری اجتماعی در این نگاه گذاشته شده است، گفت: در نوع نگاه افلاطونی نیز تئوریزه کردن نابرابری اجتماعی بین دانایان و نادانایان وجود داشت و در این تقسیم‌بندی یک سری حقوق برای دانایان در قبال نادانایان بر اساس معیارهای خاص آن اندیشه در نظر گرفته می‌شد.

سلیمی افزود: این سنت و این نوع نگاه در دوران‌های مختلف تاریخی ادامه پیدا کرد؛ در قرون وسطی نیز شاهد تفاوت بین ساکنان شهر خدای مسیحیان و ساکنان شهر زمین که در نظریه «سنت آگوستین» آمده هستیم، این نابرابری یکی از عمیق‌ترین گونه‌های تفاوت و نابرابری اجتماعی در هزاره دوران فئودالیسم و قرون وسطی بود.

وی در ادامه به بررسی ریشه‌های نابرابری اجتماعی در اروپا پرداخت و درباره این موضوع گفت: در قرون وسطی حقوق اجتماعی فئودال‌ها به واسطه حسب و نسب و اصحاب کلیسا به واسطه حقوق به ظاهر الهی‌ با سایر افراد متمایز بود، به‌طوری که تفاوتی ماهوی بین این دو گروه شکل گرفته بود که نابرابری هزاران ساله جامعه اروپایی را تئوریزه کرد؛ انسان آن دوره از صمیم قلب و اندیشه این نابرابری را می‌پذیرفت و حتی گاهی حاضر بود برای بقاء این نابرابری، حفظ طبقه اشرافی و حفظ حقوق خاص روحانیون کلیسا، جان خودش را نیز بدهد.

شاهد تداوم تئوریزه کردن نابرابری در ساحت اندیشه اجتماعی دوران مدرن هستیم

رئیس دانشگاه علامه طباطبائی با بیان اینکه حتی در دوران مدرن نیز شاهد تداوم این تئوریزه کردن نابرابری در ساحت اندیشه اجتماعی هستیم، گفت: نظریه دولت در زمانی بنیان گذاشته شد که دولت به عنوان حامی سرمایه‌داری، تضمین مالکیت بخش خصوصی، امنیت‌بخش سرمایه‌گذاران و تسهیل‌کننده کار آنها معرفی می‌شود.

وی درباره همین موضوع اظهار کرد: گویا دولت موجودیتی به جزء یک شر ناگزیر نیست که کارش صرفاً امنیت بخشیدن و تصحیح فعالیت‌های طبقه حاکم است و بسیاری از نظریه‌های اجتماعی مثل ناسیونالیسم بر مبنای این موضوع شروع به شکل گرفتن کرده‌اند، ناسیونالیسم در بعضی از اندیشه‌های ایده‌آلیسم آلمانی مثلاً در اندیشه‌های هگل حالت عقلانیت برتر و عقلانیت کهتر به خودش می‌گیرد.

سلیمی با اشاره به اینکه در نوع نگاه هگلی دولت نماینده عقلانیت و نمایان‌گر برآیند عقلانیت در درون جامعه است، گفت: ما دو نوع عقلانیت برتر و کهتر داریم، عرصه جهانی و تاریخ، عرصه تقابل عقلانیت‌های برتر و عقلانیت‌های کهتر است.

وی درباره همین موضوع افزود: این امر توسط بخشی از ایده‌آلیست‌های آلمانی تقدیس می‌شود و به همین دلیل جنگ به عنوان محل پالایش تاریخ به نفع عقلانیت‌های بهتر معرفی می‌شود، ما حتی در اعتراض‌هایی که به اندیشه مدرن صورت می‌گیرد به‌نوعی شاهد تئوریزه کردن نابرابری هستیم، مانند آن‌ چیزی که در اندیشه «نیچه» اتفاق می‌افتد؛ گویی دو گروه ابر‌مردان و عوام در جامعه داریم، عوامی که اخلاق‌شان سطح پایین و به بیان نیچه در سطح حیوانات است. ضمن‌آنکه نابرابری جنسیتی نهادینه شده نیز در اندیشه و کلام نیچه درباره زنان و جایگاه آنها در تاریخ وجود دارد؛ نابرابری بین انسان‌های فرهیخته و عوام به ‌نوعی ریشه فاشیسم در برخی از اندیشه‌های آنها است.

رئیس دانشگاه علامه طباطبائی بیان کرد: این نوع نگاه در اندیشه‌هایی که ادعای آزادی‌بخشی در دوران جدید را دارند نیز وجود دارد که تداوم یافته است؛ گفتمان برتر، گفتمان کهتر، گفتمان مسلط، گفتمان مبتنی بر عقلانیت و گفتمان عاری از عقلانیت نیز تداوم‌بخش و نهادینه کننده این نابرابری‌ها هستند.

گاهی جامعه دانشگاهی ما علم را مترادف با تکرار سخن دیگران می‌گیرد

وی گفت: برون رفت از این چنبره نظری پرسشی جدی در مقابل جامعه دانشگاهی و محققان ما است، گاهی جامعه دانشگاهی نیز علم را مترادف با تکرار سخن دیگران می‌گیرد بنابراین باید حواسش باشد تا او هم در این دام نیفتد و با تکرار سخن دیگران در عرصه‌های نظری فقط توجیه‌کننده نابرابری‌های اجتماعی نباشد.

مارکسیسم تبدیل به یک آفت برای شناخت نابرابری‌های اجتماعی شد

سلیمی در ادامه خاطرنشان کرد: در عرصه نظری، اندیشه‌ای که ادعای مبارزه با نابرابری را داشت خود به یک آفت برای شناخت نابرابری‌های اجتماعی تبدیل شد و مارکسیسم نام گرفت.

وی افزود: از اواسط قرن نوزدهم، اندیشه مارکسیسمی پس از سوسیالیسم که به بیان خودشان سوسیالیسم تخیلی بود به وجود آمد و پرچمدار مبارزه با نابرابری و به‌ نوعی توضیح دهنده نابرابری و ریشه‌های آن شد اما پس از مدتی مارکسیسم تبدیل به ایدئولوژی گروه خاصی شد؛ این اندیشه اوایل قرن بیستم در دولت‌های خاصی نمایان و کم‌کم راه خود را از علم و اندیشه جدا کرد و تبدیل به یک کلیشه فکری‌ای شد که در بعضی مواقع درک و فهم نابرابری اجتماعی را به بیراهه ‌برد که در جامعه و تاریخ تفکر اجتماعی ایران نیز شاهد آن بودیم.

گاهی علوم اجتماعی در جامعه ایران و شاخه‌های مختلفی از اقتصاد، علوم سیاسی، اقتصاد سیاسی و جامعه‌شناسی چنان به مارکسیسم آغشته و نگاه ایدئولوژیک مارکسیستی بر آنها حاکم شد که ما را همچنان از شناخت ریشه‌های واقعی نابرابری اجتماعی در ایران دورتر و دورتر کرد.

سلیمی با بیان اینکه بخشی از تفکر اجتماعی ایران به‌ نوعی تحت تأثیر مارکسیسم قرار گرفت، گفت: آشکارا یا پنهان سخنان مارکسیستی را به کار می‌بردیم و گاهی نیز در لایه‌های پنهانی فکر ما نهفته بود و به‌گونه‌ای ما را به خود آغشته کرد که از واقعیات خاص جامعه ایران که در قالب‌ها تنگ مارکسیستی نمی‌گنجد، بیگانه و منحرف شویم.

وی درباره همین موضوع اضافه کرد: گاهی به دنبال طبقات اجتماعی‌ای می‌گشتیم که در جامعه ما وجود خارجی نداشت و گاهی نیز به دنبال طبقه کارگری می‌گشتیم که موقعیت آن با طبقه کارگری که در مارکسیسم مورد نظر است، فرق می‌کرد و گاهی مواقع هم به دنبال اعتراضاتی بودیم که مدل آن اعتراض‌ها، مدل جامعه ما نبود.

رئیس دانشگاه علامه طباطبائی یادآور شد: گاهی علوم اجتماعی در جامعه ایران و شاخه‌های مختلفی از اقتصاد، علوم سیاسی، اقتصاد سیاسی و جامعه‌شناسی چنان به مارکسیسم آغشته و نگاه ایدئولوژیک مارکسیستی بر آنها حاکم شد که ما را همچنان از شناخت ریشه‌های واقعی نابرابری اجتماعی در ایران دورتر و دورتر کرد.

پوپولیسم (عوام‌گرایی) تئوریک و نقش آن در عدم فهم مقولات نابرابری اجتماعی

وی در ادامه به نقطه‌ای که وضعیت ما اکنون به آنجا کشیده شده است اشاره کرد و گفت: این نکته را خودم به عنوان مسئله سوم، مطرح می‌کنم که مبنی بر نوعی پوپولیسم (عوام‌گرایی) تئوریک در فهم مقولات نابرابری است.

در برخی از سیاست‌گذاری‌های دولتی، دولتمردان ما به یک‌باره جلودار و پرچمدار مبارزه با بی‌عدالتی می‌شوند و در نتیجه شکاف نیز عمیق‌تر می‌شود چون آغشته به پوپولیسم است و عده‌ای نیز می‌خواهند با آن مقابله کنند ولی پوپولیست‌تر از او می‌شوند.

سلیمی درباره همین موضوع افزود: متأسفانه ما چه در جامعه دانشگاهی و چه در نوشته‌هایمان و چه در برخی از بخش‌های جامعه روشنفکری‌مان و چه در سیاست‌گذاری‌هایمان به‌نوعی دچار پوپولیسم شده‌ایم.

وی به تشریح وضعیت جامعه در برخورد با نابرابری‌های اجتماعی پرداخت و گفت: با این روند پوپولیسم تبدیل به حوزه‌‌ای شده است که در آن رگ‌ گردن بزرگ و متورم می‌شود، گونه‌ها آخته‌تر و آخته‌تر، رنگ‌های چهره تغییر و لحن صدا بالا می‌رود، مشت‌ها گره کرده می‌شود و آن چیزی که در وسط این پوپولیست قربانی می‌شود، فهم واقعی علل نابرابری اجتماعی است.

رئیس دانشگاه علامه طباطبائی خاطرنشان کرد: در برخی از سیاست‌گذاری‌های دولتی، دولتمردان ما به یک‌باره جلودار و پرچمدار مبارزه با بی‌عدالتی می‌شوند و در نتیجه شکاف نیز عمیق‌تر می‌شود چون آغشته به پوپولیسم است و عده‌ای نیز می‌خواهند با آن مقابله کنند ولی پوپولیست‌تر از او می‌شوند.

وی درباره همین موضوع افزود: بعضی مواقع در جامعه دانشگاهی با این ماجرا مواجه هستیم و حتی برخی اوقات دانشگاهیان، دانشجویان و استادان ما وارد این مقوله می‌شوند و به جای اینکه بتوانیم از ابزارهای علمی دقیق خودمان استفاده کنیم، باز مشت‌ها گره کرده می‌شود،‌ صدا بالا می‌رود و سخن به لحن دیگری بیان می‌شود و باز یک فضای احساسی و پوپولیستی را به وجود می‌آورد و ما را از این چراغ [فهم نابرابری اجتماعی] دور نگه می‌دارد.

پژوهش‌های عمیق و بنیادین باید ریشه در اندیشه‌ها و نیازهای جامعه ایرانی داشته باشد

سلیمی اظهار کرد: ما نیازمند این هستیم که با دوری گزیدن از آین آفات نظری که به آن اشاره کردم به یک طرح متفاوت، اندیشه دگرگون و زمینه نظری خاص که در جامعه ایران کاربرد داشته باشد، برسیم و در‌ واقع به پژوهش‌های عمیق و بنیادین که ریشه در اندیشه‌ها و نیازهای جامعه ایرانی داشته باشد، نیازمندیم.

وی درباره همین موضوع افزود: متأسفانه این نیاز با یک مانع جدی در دستگاه دولتی مواجه است، یکی از متفکرین که نمی‌خواهم به نام او اشاره کنم چون ممکن است برچسب ائدیولوژیک بخورد، می‌گوید:‌ «داشتن مسئولان و سیاست‌مداران فرهیخته یک خوبی و یک بدی دارد، خوبی آن این است که آنها مسائل علمی و جدی برایشان مهم است ولی بدی آن این است که به دلیل فرهیختگی نیازی به استفاده از جامعه دانشگاهی و عرصه دانش در خودشان نمی‌بینند».

یک دانشمند لزماً از اتصال به جامعه علمی بی نیاز نیست

بارها در جلسات مختلف گفتم حتی اگر که مسئولان افراد دانشمندی باشند به نهاد دانشگاه و انجمن‌های علمی نیاز دارند، یک دانشمند لزماً از اتصال به جامعه علمی بی‌نیاز نیست، چون هرگز یک دانشمند حتی اگر وزیر و رئیس دانشگاه بشود و یا هر چیز دیگری که خودش بخواهد به تنهایی و همراه دستگاه اجرایی‌اش نخواهد توانست به پژوهش‌های عمیق و شناخت راه‌حل‌های درست دست پیدا کند.

پس نیازمند به ارتباط ارگانیک با جامعه دانش، اعم از انجمن‌های علمی استادان و دانشگاه‌ها هستیم و هر چه ما دانشگاهیان تلاش کنیم، باز با این سد فرهیختگی در دستگاه‌های اجرایی مواجه می‌شویم و (تو گویی که اینگار) نیاز اساسی به این مسئله وجود ندارد مگر در جایی که احتیاج به نمایش علمی داریم و آنجا خوب است بله خوب است!

رئیس دانشگاه علامه طباطبائی اظهار امیدواری کرد این نشست‌ها که خوشبختانه می‌تواند بنیان‌گذار یک ارتباط دائمی بین انجمن‌های علمی و دانشگاه‌ها باشد، به‌نوعی زمینه یک ارتباط ارگانیک با دستگاه‌ها اجرایی را فراهم کند.

وی با بیان اینکه دستگاه‌های اجرایی ما دانای کل نیستند و برای رسیدن به مرزهای دانایی و پیدا کردن راه‌حل‌های مشترک و علمی نیازمند همکاری‌های نهاد دانشگاه و انجمن‌های علمی هستند، گفت: با حضور شخصیت‌های برجسته علمی و اجرایی، بسیار امیدوارم که این همایش یکی از مقدمات و گام‌های اولیه‌ در زمینه این ارتباط باشد و در این راه به ما کمک کند.

سلیمی در پایان تأکید کرد: امیدوارم مقالاتی که در این همایش ارائه می‌شود، سئوال‌هایی که در ذهن‌ها به وجود می‌آید و موضوع‌هایی که مد نظر قرار می‌گیرد زمینه پژوهش‌های عمیقی را چه در دانشگاه‌ علامه طباطبائی و چه در دستگاه‌های اجرایی مشارکت کننده فراهم کند.

پایان پیام