پهنه‌بندی پتانسیل‌های توریستی درمناطق شهری لرستان
با GIS موانع وراهکارهای توسعه گردشگری
با گذشت زمان صنعت توریسم آنچنان درخشش وتوجیه اقتصادی پیدا کرده که پس ازصنایع نفت و حمل‌ونقل رتبه پرسود‌ترین صنایع رابه خود اختصاص داده است. با وجودی که ایران از لحاظ منابع تاریخی، فرهنگی وطبیعی جزء ۱۰ کشور اول دنیاست اما تنها کمتر از یک درصد سهم درآمد جهانی ازصنعت توریسم را به خود اختصاص داده است. استان لرستان سرزمینی زیبا با آب وهوای دلپذیر ومحصور در کوره‌های مرتفع و صعب‌العبور است که درسلسله جبال زاگرس میانی واقع شده است. وضعیت مناسب اقلیمی و آب‌وهوایی استان موقعیت مطلوبی جهت رشد وتوسعه بخش‌های گردشگری را فراهم کرده است. وجود آثار متعدد باستانی که تأییدی برسابقه درخشان فرهنگی این منطقه است همراه با جاذبه‌های فراوان طبیعی از ویژگی‌های ممتاز لرستان است که درصورت ایجاد تأسیسات گردشگری مناسب و استفاده از ظرفیت‌های موجود در آنها برای جذب گردشگری می‌توان به توسعه صنعت گردشگری دراین استان امیدوار بود. روش تحقیق حاضر با استفاده از نرم‌افزار GIS مطالعات کتابخانه‌ای، گزارشات سازمان گردشگری، واسناد مرتبط با موضوع از منابع موثق ومعتبرصورت پذیرفت.
باتوجه به موج محرومیت دراستان لرستان با بسترسازی برای رونق دادن به قابلیت‌های گردشگری و فراهم کردن فرصت‌های سرمایه‌گذاری می‌توان وضعیت اقتصادی استان را بهتر نمود و صنعت توریسم را در کشور توسعه داد. این پژوهش در پی آن است. ضمن پهنه‌بندی قابلیت‌های استان لرستان درزمینه توسعه گردشگری راهکارهای اجرایی این صنعت را دراستان ارائه کند. یافته‌های پژوهش نشان داده است که به رغم وجود ظرفیت‌های فراوان گردشگری دراستان تعدادی عوامل داخلی از جمله ضعف مدیریت، مسائل سیاسی وفرهنگی در عدم موفقیت ما موثربوده است. لذا در راستای این صنعت وفع موانع و مشکلات و تجدیدنظر درساختار‌ها و تشکیلات و مسائل اجرایی باید دراولویت برنامه‌ها قرارگیرد.
پهنه‌بندی پتانسیل‌های توریستی درمناطق شهری لرستان
صنعت گردشگری یکی ازفعالیت‌های بزرگ اجتماعی است که دارای اثرات چشمگیر اقتصادی، اجتماعی فرهنگ وامنیتی است. براساس گزارش WTO درسال ۲۰۰۰ تعداد گردشگران بین‌المللی بیش از ۶۸ میلیون نفر و درآمد حاصل ازآن به ۴۷۶ میلیارد دلار رسیده است. درسال ۲۰۰۰ (۱۳۷۹) سهم ایران از مجموع حدود ۷۰۰ میلیون گردشگر در جهان و نزدیک به ۵۰۰ میلیارد دلار درآمد حاصل ازآن کمتراز ۱ درصد بوده است واین در شرایطی است که ما امروزه بیش از هرزمان دیگر نیازدایم تا اقتصاد خود را وابستگی شدید به منابع ارزی حاصل ازتولید نفت کم کنیم و در مقابل به صادرات غیرنفتی بپردازیم (رهنمایی محمد تقی ۱۳۸۲). بیک محمدی ۱۳۸۵ دربررسی چالش‌ها وفرصت‌های گردشگری ایران که به روش اسنادی، و با استفاده ازنرم افزار SPSS طبقه‌بندی ومقایسه شد نشان داد که به رغم وجود ظرفیت‌های فراوان گردشگری تعدادی عوامل داخلی از جمله ضعف مدیریت مسائل سیاسی وفرهنگی در عدم موفقیت موثر بوده است.
طبق بررسی‌های به عمل آمده سیاست‌گذاری گردشگری در هر یک ازبرنامه‌های ۵ ساله ازجمله برنامه سوم توسعه از خلاء الگوی سیاست‌گذاری معین و نظاره پاسخگویی وعملکرد موثر برخوردار بوده است. هدف از انجام این تحقیق معرفی پتانسیل‌های گردشگری استان لرستان که با دارا بودن تنوع اقلیمی و جاذبه‌های طبیعی فوق‌العاده سهم بسیار بالایی را در تعداد جاذبه‌های طبیعی کشور بخود اختصاص داده است که می‌تواند به قطب اکوتوریستی کشور بدل شود. به طور کلی این مقاله سعی دارد تا با در نظر گرفتن اهداف موردنظر، خطوس توسعهٔ فضایی گردشگر را دراستان لرستان مشخص کند.
شیوه کار دراین پژوهش ترکیبی از روش‌های کتابخانه‌ای، تحلیلی، سامانه اطلاعات جغرافیایی GIS نقشه ۲۵۰۰۰/۱ برای دستیابی به هدف پژوهش تمام شاخص‌هایی که درمجموع می‌تواند بیانگر ساختارکلی محدوده های گردشگری استان لرستان باشد مشخص گردید. سپس با مشاهده نزدیک پتانسیل‌های گردشگری و مصاحبه با متخصصان و صاحبنظران محلی امتیاز توان‌های گردشگری استان برای بهبود وضعیت اقتصادی تهیه شد.
موقعیت جغرافیایی وتاریخی استان لرستان
استان لرستان با مساحت ۲۸۰۶۴ کیلومتر مربع درغرب کشور پهناور ایران قراردارد و ۷/۱ درصد وسعت کل کشور را به خود اختصاص داده است. لرستان با میانگین بیش از ۶۰۰ میلی متر بارندگی از پرباران‌ترین استان‌های ایران و از نظرتنوع آب وهوایی ایران کوچکی است که زمینه رشد و تولید انواع محصولات کشاورزی درآن فراهم گردیده است. درقلب سلسله جبال زاگرس میانی قرار دارد. براساس مطالعات ویافته‌های باستان‌شناختی لرستان از قدیمی‌ترین زیستگاه‌های بشر بشمار می‌رود.
دست‌افزارهای پارینه‌سنگی و غارهای مسکون ومنقوش با قدمتی بیش از ۴۰ هزارسال درغارهای هومیان، میرملاس وشکل‌گیری و تکوین تمدن مفرغ لرستان دلیل براین ادعا ست تا آنجا که گیرشمن [۱] باستان‌شناس فقید فرانسوی هنر حقیقی ایران را هنرلرستان می‌داند [۲]. شهرستان خرم‌آباد مرکزاستان است، که با دره‌های خوش آب وهوا رویش‌های جنگلی سراب‌ها و چشمه‌های خروشان در میان کوه‌های سربه فلک کشیده جلوه دیداری جالب توجهی را درطبیعت پدید آورده است. که هریک از آنها نظر بیننده را ساعت‌ها به خود مجذوب وعاشقان طبیعت را در تمام به فصول سال پذیرا می‌گردد. ازلحاظ قدمت تاریخی این شهرستان با تاریخ چند هزارساله یکی ازشهرهای قدیمی محسوب و آثار تمدن درآن به هزاران سال قبل ازمیلاد مربوط می‌گردد. این شهرستان درگذر تاریخ دچار دستخوش وتغییرات زیادی شده وبراین اساس آثار واشیاء متعددی از تمدنهای کاسی، بابلی، عیلامی، ساسانی، هخامنشی، مادی، سلوکی، اشکانی، سلجوقی وخوارزمشاهی در این شهرستان به دست آمده و گویای قدمت تاریخی آن می‌باشد. موقعیت جغرافیایی استان لرستان درنقشه شماره (۱) نشان داده شده است.
جاذبه‌های گردشگری استان لرستان
منابع و جاذبه‌های گردشگری دراستان ناشی ازقدمت شکل‌گیری حیات اجتماعی و موقعیت طبیعی است میراث‌های تاریخی استان ازشروع حیات اجتماعی، غارنشینی و اوج آن مربوط به عصر مفرغ است. آثار به جا مانده از این دوره‌های بسیار قدیمی هم اکنون درموزه‌های مهم جهان نگاهداری می‌شود. موقعیت طبیعی وتنوع اقلیمی دراستان نیز زمینه شکل‌گیری طبیعت‌گردی را فراهم آورده است. رواج زندگی عشایری، لباس، زبان، آداب و رسوم مختلف ومتفاوت اقوام لر دراستان زمینه رشد گردشگری فرهنگی و مردم‌شناسی را به وجود آورده است. استان لرستان دارای ۳۲۱ اثرثبت شده درفهرست آثار ملی است که شامل ۷۷ بنا و۲۴۴ تپه ومحوطه باستانی است.
وضعیت توریسم در لرستان
به منظور پی بردن به وضعیت توریسم باید شاخص‌های زیادی درمورد بررسی وارزیابی قراردهیم. در این بررسی می‌بایست به وضعیت و نرخ رشد اماکن توریستی مثل واحدهای پذیرایی بین راهی وشهری، راههای ارتباطی، وسایل حمل ونقل، خدمات توریستی درمکان جاذبه‌ها، نرخ رشد اماکن اقامتی و مدت اقامت مسافران وارده به استان پرداخت. طبق بررسی‌های به عمل آمده وضعیت توریسم دراستان علی‌رغم وجود جاذبه‌های فراوان وکم‌نظیر و حتی بی‌نظیر درسطح کشور و بعضاً منحصربه‌فرد در دنیا متأسفانه به دلیل عوامل متعدد از رشدی درخور برخوردار نبوده که مشکل اصلی دراین رابطه نبود زیرساخت‌های لازم توسعه این صنعت درتمام بخش‌های جامعه و اقتصاد بوده است. عمده فعالیت گردشگری کشور و استان به گردشگری داخلی وابسته است. لازم به ذکر است که ما حتی در مقام و موقعیت مقایسه با سایر استان‌های کشور نیز در زمینه جذب گردشگران داخلی موقعیت و موفقیت چندانی نداشته‌ایم. علاوه برمحدود بودن اماکن اقامتی و خدماتی مورد نیاز گردشگران، حتی نتوانسته‌ایم خیل عظیم دوستداران جاذبه‌های تاریخی وطبیعی داخل رابه استان گسیل دهیم و آمار مسافران واحدهای اقامتی حکایت ازاین نکته دارد.
با انجام بررسی‌های آماری صورت گرفته در تعداد گردشگران بازدیدکننده درطی یک دهه گذشته تاکنون، مشاهده می‌شود که تنها جاذبه تاریخی که دارای بازدیدکننده دریک حد قابل اندازه‌گیری و قابل برنامه‌ریزی توریستی بوده قلعه فلک‌الافلاک است. [۳] و بعد از آن آثار تاریخی شهرستان بروجرد (مساجد امام وجامع) و غارکوگان و کلماکره مورد توجه بسیار کمتری قرار گرفته‌اند. و این در حالی است که به گواه اسناد ومدارک وشواهد موجود بیشترین و موثرترین بازارگردشگری استان لرستان بر محور و پایه فعالیت‌های گردشگری طبیعی و یا به عبارتی اکوتوریستی استوار بوده است. گرچه اینگونه فعالیت‌ها که ما برآن‌ها اکوتوریسم نام می‌گذاریم یعنی درارتباط وتعامل با محیط طبیعی ومنابع زیست محیطی بنا شده‌اند اما ازطرفی کمترین دانش نحوه تعامل واستفاده ازاین منابع سرشار وجذاب طبیعی دربین بازدیدکنندگان مشاهده می‌شود. درصورتی که این فرم و شیوه لجام گسیخته و بدون هر گونه برنامه‌ریزی وآموزش لازم و همچنین بهره‌ور نبودن این محیط‌ها درآینده‌ای نه چندان دور شاهد تخریب و زوال آنها خواهیم بود.
موانع ومشکلات فرا روی صنعت گردشگری در استان لرستان
باوجود ظرفیت‌های موجود فرهنگی و طبیعی بخش گردشگری بنا بردلایل زیر از لحاظ گردشگری در توسعه نیافتگی به سر می‌برد به طوری توان رقابت درسطح داخلی با استان‌های همجوار را ندارد.
– عدم وجود توانایی درجابه‌جا کردن گردشگران در سطح منطقه به منابع و جاذبه‌ها والای تاریخی، فرهنگی، طبیعی و زیبا‌شناختی.
– فقدان اقامت‌گاه‌های موقت (کمپینگ‌ها) و دائم (هتل‌ها ومتل‌ها) ون اکارآمد بودن اقامت‌گاه‌های موجود به دلیل عدم برخورداری از معیارهای کیفی لازم حتی درسطح ملی.
– کمبود درزیرساخت‌های مناسب و متناسب حمل ونقلی شامل دسترسی جاده‌ای و پیاده.
– کیفیت پایین محور‌ها و راههای اصلی دسترسی و نامتناسب بودن آنها.
– فقدان سیستم‌های ارتباطی متناسب باخواسته‌های مخاطبین.
– فقدان منابع انسانی آموزش دیده و کافی به منظور فعالیت و اشتغال در بخش گردشگری.
– موازی‌کاری در ارگان‌های دولتی و کمبود منابع انسانی دربرنامه‌ریزی، توسعه، تامین ومدیریت مناطق گردشگری.
– برنامه‌ریزی نامناسب کاربری زمین وسایت‌های مناسب برای توسعه گردشگری.
– عدم استفاده بهینه ازسرمایه‌گذاری‌های موجود نظیرفرودگاه، راه آهن و محورهای ارتباطی جاده‌ای به طوری که درحقیقت این زیرساخت‌ها ابزارهای اصلی توسعه گردشگری را برای منطقه فراهم خواهد نمود.
– عدم توجه به توسعه گردشگری کنترل شده و تدریجی به عنوان یکی از سیاست‌های توسعه گردشگری درشهرستان خرم آباد.
راهکارهای غلبه برموانع توسعه صنعت گردشگری در لرستان
نتایج بررسی‌های انجام شده برای توسعه بخش گردشگری استان لرستان، خط مشی‌ها وجهت گیری‌های پایه‌ای، به شرح زیر را رهنمود می‌سازد.
۱- تجهیز جاذبه‌ها ازطریق اولویت‌بندی جاذبه‌های منفرد و درجه‌بندی پهنه‌بندی‌های مشخص شده.
۲- طراحی و اجرای پروژه‌های بارز برای تجهیز برخی جاذبه‌های حائز اولویت به عنوان نمونه برای جلب وجذب مشارکت بخش خصوصی.
۳- تغییر رویکرد سفر فصلی به استان وسعی در دائمی کردن فعالیت گردشگری با تجهیز مجموعه‌های گردشگری واقع در پهنه‌های سردسیر وگرمسیر ومعتدل به صورت موازی.
۴ – گسترش انواع فعالیت گردشگری تخصصی ازنوع طبیعت‌گردی، تاریخی، فرهنگی، مردم‌شناسی، پژوهشی (زیست محیطی، تاریخی وباستان‌شناسی) ورزشی و…. با اختصاص هر مجموعه به تخصص‌های مربوط وتهیه برنامه وتجهیز آنها دراین راستا.
۵-ارتقاء کمیت وکیفیت عرضه خدمات گردشگری (فعالیت‌های مستقیم و غیرمستقیم) چون اقامت‌گاه، رستوران‌داری دفا‌تر خدمات مسافرتی، حمل ونقل و… طبق برنامه مشخص ونظارت براجرای آنها.
۶- تجهیز منابع برای توسعه گردشگری بازرگانی.
۷- جلب و ایجاد همکاری مشترک بین سازمانی ازطریق بررسی موضوعات مشخص، منطبق بررویکرد استمرار فرآیند برنامه ریزی تا انتهای مرحله نهایی اجرا وتصحیح وتکمیل پی درپی آن (حتی درمراحل بهره‌برداری).
۸- فرهنگ‌سازی برای ایجاد بسترهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی توسعه گردشگری باهمکاری سازمان‌ها و ارگان‌های درون وبرون استانی.
۹- تغییر درشرح وظایف سازمان‌ها و تشکیلات دولتی مرتبط با گردشگری و سمت‌گیری آنها به ایفای نقش ارشادی و تهیه برنامه استراتژیک، پشتیبانی و حمایتی.
۱۰- پیش‌بینی مشکلات اجتماعی ناشی از توسعه گردشگری و تعدیل آنها با همکاری‌های بین‌سازمانی و مشارکت‌های مردمی.
نتیجه‌گیری
بررسی‌های انجام شده بیانگر این واقعیت است که فعالیت گردشگری استان به رغم قابلیت‌ها و جاذبه‌های بارز و بی‌نظیر گسترش نیافته و متناسب با ظرفیت‌های موجود خود جایگاهی درخور درصنعت جهانگردی کشور ندارد، هرچند در سطح کل کشور نیز این فعالیت از توسعه مطلوبی برخوردارنیست. فعالیت گردشگری استان درشرایط موجود برمبنای جاذبه‌های به طوری کلی تجهیزنشده و در قالب گردشگری داخلی و فصلی جهت‌گیری شده‌اند.
بازارهای خارجی استان به رغم توانمندی‌های قابل توجه سطح بسیار نازل دارد. بازارگردشگری داخلی استان به طورکلی به صورت خودجوش تنظیم شده است به رغم نقش بارز بازار گردشگری داخلی استان، صنعت گردشگری نتوانسته است با بازاراهای پرگردشگر و صنعتی همجوار چون استان‌های اصفهان، خوزستان، همدان ارتباطی منطقی و ارگانیک برقرارکند. همچنین جاذبه‌های اکوتوریستی استان برمبنای سرمایه‌گذاری‌ها با تدوین یک برنامه‌ریزی پنج ساله، بیانگر آن است که در هیچ کدام از بخش‌های صنعتی، کشاورزی و تجاری کشور امکان دستیابی به چنین سطحی از رشد و این قابلیت بازگشت سرمایه وجود ندارد. نکته‌ای که می‌بایست به طورجدی مورد توجه دست اندرکاران، برنامه‌ریزان وبه ویژه مدیران عالی استان وکشور قرارگیرد.
امکانات وخدمات پایه‌ای استان هرچندمثبت ومطلوب ارزیابی می‌شود. اما در راستای اهداف گردشگری قرار ندارند. فعالیت‌های حمل ونقل هوایی، راه آهن و جاده‌ای نمونه بارز این وضعیت هستند. به رغم گسترش جاده‌های برونی ودرونی استان با عملکردهای بین‌المللی، ملی و منطقه‌ای این جاده‌ها از ایمنی لازم برخوردار نیستند. اجرای طرح‌های دردست اقدام مشکلات سفرهای جاده‌ای برون ودرون استان را تاحدود زیادی تعدیل می‌کند.
فهرست منابع وماخذ:
۱- آمار اقامت در هتل‌ها و مهمانخانه‌های کشور (۱۳۸۳) سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
۲- برنامه‌ریزی ملی و منطقه‌ای جهانگردی (۱۳۷۷) ترجمه دکتر محمود عبدالله‌زاده، تهیه کننده سازمان جهانی جهانگردی، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
۳- بیک محمدی، حسن، (۱۳۸۵) چالش‌ها و فرصت‌های صنعت اقتصاد گردشگری درایران، اولین همایش ج.
۴- جغرافیایی استان لرستان، کتاب درسی، انتشارات وزارت آموزش‌وپرورش، ص ۱۶، غرافیا وقرن ۲۱.
۵- رهنمایی، محمدتقی، (۱۳۸۲) مجموعه مقالات همایش سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه گردشگری درایران، دانشگاه علامه طباطبایی.
۶- زنده دل، حسن، (۱۳۸۳) سیمای میراث فرهنگی استان لرستان، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه) اداره کل آموزش، انتشارات وتولیدات فرهنگی.
۷- سینایی، وحید، (۱۳۸۲) گردشگری در ایران عملکرد‌ها و چالش‌ها، ۱۳۷۹، ۱۳۷۶ تهران، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
۸- شجاعی، منوچهر، (۱۳۸۴) بررسی سیاست‌های دولت در ارائه الگوی توسعه پایدار صنعت گردشگری کشور. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی دانشگاه اصفهان.
۹- فرهادی‌نژاد، حسین، (۱۳۸۵) وضعیت توریسم و توسعه آن در لرستان، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری لرستان، گزارش داخلی.
۱۰- فرهادی‌نژاد، حسین، (۱۳۸۳) موانع و راهکارهای توسعه توریسم در لرستان، سازمان میراث فرهنگی وگردشگری لرستان، گزارش داخلی.
[۱] -Girshman
[۲] – جغرافیای لرستان ص ۷۵
[۳] – فرهادی‌نژاد، حسین (۱۳۸۵) وضعیت توریسم وتوسعه آن درلرستان.
[۴] – فرهادی‌نژاد، حسین (۱۳۸۳) موانع وراهکارهای توسعه توریسم درلرستان.
نوسندگان مقاله: کورش خسروی، عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور لرستان، معصومه زیدعلی استاد مدعو دانشگاه پیام نور خرم‌آباد
پایان پیام
