سفر مجازی و علمی به دریاچه گهر
به گزارش پایگاه خبری گلونی، کمیته همایش‌ها و کارهای میدانی انجمن ایرانی ژئومورفولوژی ایران در بهار ۱۳۹۵ سفری علمی به دریاچه گهر کرد.
این سفر با حضور دانشجویان مقطع دکتری و استادان دانشگاه انجام گرفت.
این گزارش به قلم ابوطالب محمدی در کانال تلگرامی این انجمن منتشر شده بود که به دلیل اهمیت موضوع با ویرایش در پایگاه خبری گلونی بازنشر می‌شود:
ساعت ٢٠:۴۵ روز چهارشنبه‌ای بهاری هست که گروه طبق قرار به ترمینال جنوب می‌رسد.
این گروه ٢۴ نفره باید ساعت ٩ شب سوار اتوبوس تهران – الیگودرز شوند. اتوبوس مناسب نیست، اما گروه را ساعت ٣ صبح به الیگودرز می‌رساند.
وقتی در ترمینال الیگودرز پیاده می‌شویم، هوا سرد است و همراهان احساس سردی می‌کنند، مینی‌بوس با تاخیر ۱۰ دقیقه‌ای می‌رسد.
گنجایش مینی‌بوس ١٨ نفر است. گروه با تمام کوله‌ها و وسایل باید با همین مینی‌بوس جابه‌جا شوند.
خانم‌ها که در صندلی‌ها و راهروی انتهایی جا می‌گیرند، آقایان نیز در جلوی مینی‌بوس قرار می‌گیرند و من در کف مینی‌بوس نشسته و کوله‌ها روی پایم، مقصد: منطقه گردشگری سد خان‌آباد است.
طبق هماهنگی‌ای که دوست عزیز ما آقای بهاروند انجام داده، پنج اتاق بین خانم‌ها و آقایان تقسیم می‌گردد تا بتوانند دو ساعت استراحت نمایند.
سفر مجازی و علمی به دریاچه گهر
ساعت هفت صبح همه در زیر سیاه چادر جهت صرف صبحانه جمع شده و سپس به هر یک از اعضای گروه بین دو الی چهار کیلو بار شامل چادر گروهی، زیرانداز، نان، کنسرو، برنج، خرما، پنیر و… طبق لیستی که از قبل تهیه شده بود، داده می‌شود.
گروه کوله‌های خود را می‌بندند و مجدد سوار مینی‌بوس با همان شیوه می‌شوند.
البته این‌دفعه کمی روان‌تر و منظم‌تر. و من باز در کف مینی‌بوس نشسته‌ام.
مناظر زیبایی را در طرل مسیر دوستان توصیف می‌کنند.
این توصیف که گاهی برای به هیجان در آوردن من نیز هست، توأم می‌گردد، زیرا دوستان می‌دانند که اگر بخواهم از کف مینی‌بوس بلند شوم، حداقل سه نفر از آقایان باید از سر جای خود بلند شوند.
ماشین مسیر جاده شول‌آباد را طی می‌کند و از دشت لاله‌های واژگون نیز می‌گذرد. اکنون خلاف جهت رودخانه قلیان به سمت غرب حرکت می‌کنیم.
سیاه چادر در منطقه گردشگری سد خان‌آباد
مسیر در میان زاگرس مرتفع و یا همان زاگرس شکسته و در خلاف حرکت قلیان رود می‌گذرد.
هرچه به انتهای مسیر می‌رسیم، جاده پرشیب‌تر می‌شود. قسمتی از مسیر، مینی‌بوس توان حرکت در سربالایی را ندارد، بنابراین نیمی از همراهان پیاده می‌شوند تا مینی‌بوس سبک شود.
انتهای مسیر خط تقسیم آب گهر رود و قلیان رود است که گروه پیاده می‌شود و خود را برای پیاده‌روی سه روزه آماده می‌کند.
دکتر رنجبران از اساتید زمین‌شناسی دانشگاه تهران که همراه ما است، توضیحاتی درخصوص ساختار زمین‌شناسی منطقه و انواع سنگ‌هایی که در مسیر دیده می‌شوند، می‌دهند.
اکنون از دره دزدان که از سرشاخه‌های قلیان رود است، عبور کرده‌ایم و در خط تقسیم آب دریاچه گهر و دره دزدان قرار گرفته‌ایم، گروهی از طبیعت‌گردان را می‌بینیم که بارشان را بر چهارپایان اجاره‌ای قرار داده تا برایشان حمل کنند.
اما گروه ما باید کوله‌هایش را خود حمل نماید، زیرا هدف ما رسیدن به دریاچه نیست، بلکه شرکت در کارگاه هست که بنا بر موقعیت‌ها و لندفرم‌های خاص توقف صورت می‌گیرد و توضیحات لازم داده و به پرسش‌ها پاسخ گفته می‌شود.
در خط تقسیم آب، گروه کوله‌ها را می‌بندد و تذکرات لازم نیز دریافت می‌کند. حرکت در یک مسیر سرازیری آغاز می‌شود.
مسیر دره دزدان به سمت گهر
در سمت راست مسیر قلل مربوط به اشترانکوه قرار دارد.
قله‌های مهم این رشته کوه چال میشان، گل‌گل، گل‌گهر و سَن‌‌بُران بلندترین قله اشترانکوه با ارتفاع ۴١٧٠ متر و… هستند.
بیشتر سنگ‌های این مسیر متعلق به آهک سومانین دوره کرتاسه است، هرچند در محدوده‌ای از دامنه کنگلومرای دوره پلیوسن هم به چشم می‌خورد.
قله اشترانکوه همراه با قله‌های مرتفع دیگر زاگرس مربوط به زاگرس مرتفع یا شکسته است.
در سمت چپ مسیر نیز کوه سرسبز قرار دارد که بیشتر از سازند کنگلومرای دوره پلیوسن ساخته شده است.
ما در طول مسیر سه روزه با این سازند بیشتر آشنا می‌شویم، زیرا تا آخر مسیر ما را رها نمی‌کند.
اطلاق زاگرس شکسته به این دلیل است که سنگ‌های آن در اثر دخالت گسل‌های زیاد به شدت خرد شده‌اند.
چهره برجسته پرتگاه‌های قائم، عوارض مجاور خود را به شدت تحت تاثیر قرار داده است.
گروه پس از طی مسیر متوقف می‌شود. کارگاه میدانی با توضیحات دکتر یمانی شروع می‌گردد.
توضیحات ایشان در چندین بخش است. مسیر در میان دره‌های u شکل که نماد دره‌های یخچالی است، می‌گذرد؛ البته فرسایش قهقرایی رودخانه‌ای آن را بی‌تاثیر از فرایند رودخانه‌ای ننموده است.
رودخانه کم‌کم به رسیدن سرشاخه‌های مجاور پرآب می‌گردد. گروه باید به سمت دیگر رودخانه برود. کسی دوست ندارد پاهایش را به آب بزند! اما چاره‌ای نیست، باید کمی خیس شوند.
بوته‌های موسیر، گل‌های رنگارنگ، میوه چاقلابادام و گیاه ریواس، جلوه و طعم خاصی به مسیر کنار رودخانه داده است.
باید توقف نمود، باید برای نماز و ناهار قدری درنگ نمود. جایی هموار در حاشیه رودخانه توقف می‌کنیم.
حرکت رو به سوی دریاچه بعد از صرف ناهار با صدای پرندگان بهاری در دریاچه دوم گهر، البته دریاچه به تالابی کوچک شباهت دارد، زیرا این دریاچه نقش رسوب‌گیر را برای دریاچه اصلی ایفا نموده و رسوبات دریاچه را پر نموده است،
اما همواری و عریض‌بودن دره نشان از وجود دریاچه‌ای در این بخش را می‌دهد.
توقف برای دوره بعدی کارگاه است. دکتر رنجبران درخصوص سنگ‌های پراکنده توضیح می‌دهد.
ایشان خراش‌های روی سنگ‌ها را که گاهی صیقلی شده‌اند را ناشی از آیینه گسل می‌داند. دکتر یمانی نیز نقش دینامیک بیرونی را عامل ایجاد آن.
آینه گسل بر روی قسمتی از یک قطعه سنگ که جریانات یخچالی آن را حمل کرده است
تراس‌های یخچالی اطراف دامنه‌ها نشان از سطح ارتفاعی یخچال در این دره را می‌دهد.
در بالادست این تراس‌ها، سیرک‌های متنوع و دره‌های یخچالی مختلفی جلوه‌نمایی می‌کند.
توضیحات لازم درخصوص فرایند یخچالی و چگونگی حرکت یخچال‌ها در حدود شش هزار سال پیش داده می‌شود. گروه به راه خود در مسیر دریاچه که اکنون نمایان هست، ادامه می‌دهد.
چگونگی پیدایش دریاچه گهر
هرچه به سمت دریاچه می‌رویم، دره عریض‌تر و پهن‌تر می‌گردد.
خرده‌سنگ‌های بستر دره که حاصل حمل رودخانه است را رد می‌کنی، وارد محیط جنگلی می‌شوی که قسمت بالای دریاچه را فرا گرفته است.
به دریاچه که نزدیک‌تر می‌شوی، شلوغی و ازدحام طبیعت‌گردان را بیشتر حس می‌کنی. جایی مناسب برای چادر انداختن در اطراف دریاچه نمی‌یابی. گروه متوقف می‌شود.
تا مذاکره برای مکان چادرها صورت پذیرد، مکانی در جنوب دریاچه و در دامنه کوه سرسبز انتخاب می‌شود.
برای برپایی چادرها باید زمین را از قلوه‌سنگ‌ها پاک و هموار نمود. عده‌ای برای برپایی چادرها تلاش می‌کنند، عده‌ای محیای تهیه هیزم و تعدادی نیز درصدد تهیه چای هستند. پس از صرف چای، تهیه شام که آش دوغ است، شروع می‌شود.
دریاچه گهر در میان رشته کوه اشترانکوه و در ارتفاع ۲۳۵۰ متری از سطح دریا قرار دارد.
این دریاچه که به نگین اشترانکوه معروف است، یکی از زیباترین دریاچه‌های طبیعی ایران به‌شمار می‌رود. این دریاچه از لحاظ زیست بوم و محیط طبیعی اهمیت زیادی دارد و به علت نداشتن راه ماشین‌رو تا حد زیادی از خرابی و آلودگی به دست انسان به‌دور مانده است.
عبور از حاشیه صخره‌ایی دریاچه گهر با دشواری
دریاچه گهر از دو بخش گهر بزرگ (کله گهر) که حدود ۱۷۰۰ متر طول و ۴۰۰ تا ۸۰۰ متر عرض و ۴ تا ۲۸ متر عمق است و گهر کوچک (کره گهر) با طولی در حدود ۵۰۰ متر و عرضی در حدود ۱۵۰ متر تشکیل شده است.
جریان ورودی آب دریاچه ۱۰ فوت‌مکعب بر ثانیه و جریان خروجی آن حدود ۲۰ فوت مکعب بر ثانیه است که علت افزایش حجم آب خروجی دریاچه، فرورفتن مقادیری از آب رودخانه قبل از ورود به دریاچه است، زیرا بستر رودخانه از قلوه‌سنگ‌ها، شن و ماسه شکل گرفته که این امر نفوذ آب را به لایه‌های پایین‌تر تسهیل می‌کند. سپس آب از کف دریاچه به صورت چشمه نمایان می‌شود.
سدی از یخرفت‌ها که موجب تشکیل دریاچه دوم گهر شده‌اند
درخصوص چگونگی پیدایش دریاچه گهر، نظرات مختلفی بیان شده است: نظر اول در گزارشی که از طرف دانشگاه تهران بیان شد، مبنی بر این‌که یک توده لغزشی باعث ایجاد سد گردیده است که این نظر رد می‌گردد، زیرا در توده‌های لغزشی جنس سنگ‌ها عمدتا از یک نوع است؛ اگر هم جنس سنگ‌ها متنوع باشد، باز می‌شود نظم مختصری از جنس را در میان توده مشاهده نمود.
از طرفی یک توده لغزشی وقتی اتفاق می‌افتد، منشأ توده باید مشخص شود، به عبارتی مکانی که این توده لغزشی از آن کنده شده است، باید مشخص باشد که در این خصوص جایی که توده لغزشی از آن کنده شده باشد، مشاهده نمی‌شود.
در ضمن بیان شده که این توده از کوه سرسبز به پایین لغزیده است. با مشاهده جنس کوه سرسبز که عمدتا کنگلومرا است، با جنس رسوبات سدی مشاهده می‌شود که جنس دو توده کاملا متفاوت است.
تراس یخچالی و سنگ کنگلومرایی که در بالای آن قرار دارد
نظر دوم می‌گوید که بر اثر وقوع زلزله دریاچه ایجاد شده که این نظر نیز به دلیل فوق رد می‌گردد، زیرا در جلوی دریاچه رسوبات فراوانی یافت می‌شود که نمی‌تواند بر اثر وقوع زمین‌لرزه و متعاقب آن زمین لغزش حادث شده باشد.
با مطالعاتی که دکتر یمانی استاد جغرافیای دانشگاه تهران انجام دادند و در این کارگاه به تفصیل پیرامونش بحث گردید، دریاچه گهر ناشی از رسوب یخرفت‌هایی است که از سیرک یخچالی سن‌بوران و دره‌های پیرامون آن حمل شده است. در این خصوص این فیلم را ببنیید:
دریاچه گهر
همانطور که می‌دانیم، بین ۶ تا ۱۲ هزار سال پیش آخرین دوره یخچالی اتفاق اقتاده است.
رسوباتی که یخچال‌ها حمل می‌کنند، یخرفت می‌نامند.
قدرت حمل یخچال‌ها بسیار بالا بوده و می‌توانند قطعات سنگ‌های بسیار بزرگ را همراه با قطعات سنگ‌های کف و دو طرف بستر خود را حمل نمایند.
حمل این قطعات توسط یخچال‌ها باعث ساییدگی کف و بستر دره می‌شوند. به همین خاطر بستر یخچال و قطعات سنگ‌های همراه یخچال اغلب صاف و یا در سطح خطوطی را نشان می‌دهند.
دریاچه گهر از روی سد یخرفتی دریاچه دوم گهر
آغاز هیجان و مسیر سخت
سفر مجازی و علمی به دریاچه گهر
دوستان برای شام آش دوغ درست می‌کنند. پس از صرف شام دورهم‌نشینی فراهم است تا از مسیر روز و شرایط و زمان حرکت فردا مطلع شوند.
صبح پس از جمع‌آوری وسایل و بستن کوله‌ها و شنیدن تذکرات مدیر، حرکت آغاز می‌شود. دو نفر از دوستان مسیر سمت چپ دریاچه را با هماهنگی مدیر جهت حرکت انتخاب می‌کنند؛ البته مسیر مناسبی نیست. بقیه گروه از سمت راست دریاچه می‌روند.
از یک لوله آب که روی رودخانه قرار گرفته و می‌خواهیم از آن عبور کنیم، دو نفر از همراهان سُر خورده و کاملا خیس می‌شوند.
مسیر حاشیه دریاچه بسیار زیبا و جذاب است. مسیر صخره‌ای حرکت را کُند می‌کند، زیرا سُرخوردن مساوی است با افتادن در دریاچه. با کمک دوستان، گروه به سلامت عبور می‌کند.
دو نفر از دوستانی که از سمت چپ مسیر رفته بودند، به دلیل صعب‌العبوربودن مسیر برمی‌گردند و در محیط‌بانی به گروه می‌پیوندند.
اطراف محیط‌بانی دریاچه گهر فوق‌العاده شلوغ است. پل فلزی را که رد می‌کنیم، یک مغازه کوچک قرار دارد. کمی پایین‌تر به قصد صرف صبحانه توقف می‌کنیم. برآورد ما نشان می‌دهد که مشکل کمبود نان احتمالا خواهیم داشت، بنابراین یک وعده نان برای گروه از مغازه تهیه می‌گردد.
عبور از گروه از حاشیه زیبای دریاچه گهر دره نگار
سفر مجازی و علمی به دریاچه گهر
بعد از صرف صبحانه، درخصوص یخرفت‌ها، سد ایجادشده از یخرفت‌ها، مسیر حرکت یخرفت‌ها، دره‌های معلق و سیرک‌های مختلف توضیحاتی داده و به سوال‌ها پاسخ گفته می‌شود. کم‌کم آثار فرایند رودخانه‌ای پدیدار می‌شود، به‌ویژه بعد از یخرفت‌های پیشانی که دارای شیب زیاد است. دو طرف رودخانه گهر، دو سطح پادگانه قابل مشاهده است.
وجود سنگ‌های ریزشی بر سطح پادگانه ابرفتی
بعد از طی مسافتی به چشمه آب سفید می‌رسیم، چشمه‌ای جوشان و پرآب. کمی در کنار این چشمه استراحت می‌کنیم.
گروه تا ابتدای دره نگار و در ابتدای سربالایی پنبه کار ادامه مسیر می‌دهد. در این مکان چشمه‌ای قرار دارد و مکان‌هایی برای اطراق و سرویس بهداشتی مناسب! برای این‌که گروه از دره نگار عبور کند، به سمت چب مسیر رودخانه می‌رویم.
مسیر از میان یک توده کنگلومرایی و پرشیب عبور می‌کند. حرکت کُند و بااحتیاط طی می‌شود. دو نفر از همراهان پایشان سُر می‌خورد، اما توسط دیگر همراهان کنترل می‌شوند.
آب سفید
سنگ‌های عظیم کنگلومرایی دوران پلیوسن دو طرف رودخانه را فرا گرفته؛ دیواره‌ای عظیم و غیرقابل نفوذ.
اولین مرحله عبور از آب از روی دو قطعه سنگ نزدیک به هم انجام می‌گیرد که با قراردادن چوبی بر روی آن اعضا از آن عبور می‌کنند. مرحله عبور از رودخانه پس از صرف ناهار و اقامه نماز وارد فاز هیجان‌انگیز و ماجراجویانه می‌شود.
بعد از نماز و ناهار، گروه آماده حرکت می‌شود. از این پس همنوردان باید لباس و کفش مناسب رفتن در آب بپوشند.
همچنین وسایل و کیف پول خود را از جیب‌ها دربیاورند و در جایی مطمئن قرار دهند که خیس نشود.
برای عبور از آب از قبل طنابی تهیه شده که به دو طرف رودخانه محکم بسته می‌شود.
معمولا بردن طناب به آن سوی رودخانه را دکتر یمانی انجام می‌دهند و گاهی نیز مدیر. طناب که محکم می‌شود، گروه با اتصال به طناب به آن سوی رودخانه می‌رود. چند نفری نیز برای عبور، از داخل و خارج آب کمک می‌کنند. عبور اول به راحتی، اما برای اولین تجربه با تاخیر و به کندی انجام می‌گیرد.
اوج هیجان و اضطراب در دره نیگا
سفر مجازی و علمی به دریاچه گهر
گروه از میان سنگ‌های عظیم کنگلومرایی که عمدتا بافتشان درشت دانه است و بوته‌های سرسبز انگور، سیب، گردو، بادام درختی، انجیر، نوعی گوجه سبز ریز و… عبور می‌کند.
بافت سنگ کنگلومرایی ریزشی در ابتدای دره نگار
مسیر مجددا به بن‌بست می‌خورد، بنابراین باید به آب زد. این روند تا عصر هشت بار تکرار می‌شود.
گاهی گذر از رودخانه سخت می‌شود، زیرا سرعت و عمق آب بیشتر می‌گردد.
مدیر به همراهان می‌گوید حتی اگر دست شما قطع شد، طناب را رها نکنید.
عبور از یکی از گذرها به نظر دشوار می‌آید. شاخه‌های کوچک پلی سبک می‌شود، اما ظرفیت عبور نفرات را ندارد. کوله‌ها را از طریق این پل به آن طرف می‌رسانند؛ این‌جاست که وزن هر کوله مشخص می‌شود!
گذر هشتم را که رد می‌کنیم، مکانی مناسب برای برپایی چادرها نمایان می‌شود.
در میان دو دیواره عظیم از سنگ‌های کنگلومرایی عظمت و ابهت سنگ‌های کنگلومرایی را این‌جا به خوبی می‌توان دید. لباس‌های خیس که تعویض می‌شود، جمع‌آوری هیزم و برپایی چادرها آغاز، ابتدا چای و سپس سوپی فراهم می‌گردد.
شام که برنج با خورشت قیمه است، مهیا می‌شود. به دلیل سردی آب، گروه تصمیم می‌گیرد کمی دیرتر حرکت کند.
گذر از آب مجددا شروع می‌شود و بارها تکرار می‌گردد. جایی از مسیر توقف نموده تا خستگی خود را با صرف چای رفع نماییم.
جلوتر از همه به همراه طناب‌دار حرکت می‌کنیم تا گذر بعدی را طناب ببندیم. چند نفر را می‌بینیم که در حال بازگشت هستند. از مسافت باقی‌مانده که پرسیده می‌شود، می‌گویند مسیر خیلی پرآب است و اینان برگشته‌اند و نمی‌توانند ادامه مسیر دهند.
مذاکره سرپایی سه نفره آغاز می‌گردد. آیا ما می‌توانیم برویم یا باید مثل اینان برگردیم؟
اگر برگردیم، یک روز و نصف به سمت سربالایی باید راه برویم و غذای کافی نیز نداریم و اگر ادامه مسیر دهیم و نتوانیم از آب عبور کنیم، چه خواهد شد؟
زیرا هرچه به سمت پایین رودخانه می‌رویم، انشعابات دیگری به رود وارد می‌شوند و دبی رودخانه را افزایش می‌دهد.
تصمیم به ادامه مسیر گرفته می‌شود، اما مدیر آن نشاط و شادابی قبل را ندارد و به‌خوبی می‌توان نگرانی را در سیمای او یافت.
هرچند مسیر سخت و پرآب‌تر می‌شود، اما گذرها یکی پس از دیگری پشت سر گذاشته می‌شود.
جایی از مسیر دیگر نمی‌توان به آب زد، زیرا عمق آب قد نمی‌دهد. چاره کار درست‌کردن پل است. گروه به سلامت از گذر عبور می‌کند.
عبور از بالا و زیر سنگ‌های بزرگ کنگلومرایی نیز فوق‌العاده زمان از ما می‌گیرد.
آخرین گذر از آب نیز دشوار است، زیرا عبور باید از روی سنگ‌های لیز صورت بگیرد. این‌جا دو نفر به آب می‌افتند، نفر سوم نیز در آن سوی سنگ به آب می‌افتد.
قمقمه مدیر را نیز آب می‌برد. کمی که جلو می‌رویم، خودروهای طبیعت‌گردان را می‌بینیم. دیگر راه پیاده به انتها رسیده است.
در دو مرحله با یک دستگاه نیسان وانت به روستای تی می‌رسیم.
زمان برای رفتن به آبشار بیشه را نداریم و برنامه را تغییر می‌دهیم و با پنج خودروی سواری به دورود و در رستورانی برای صرف شام توقف می‌کنیم.
طبق هماهنگی اتوبوس خود را از خرم‌آباد به دورود می‌رساند و ما را ساعت ۵:٣٠ صبح به تهران برمی‌گرداند.
سفر مجازی و علمی به دریاچه گهر
پایان پیام
بخوانید: سفر مجازی به دره شگفت‌انگیز شیرِز لرستان
