سفرنامه علی دهباشی به لرستان پشتکوه
به گزارش پایگاه خبری گلونی، علی دهباشی در مراسم شب بخارا در دره‌شهر با عنوان «گفت‌وگو ایران»، شرکت و سخنرانی کرد. او گزارشی از این سفر نوشته است که به طور ویژه و مصور در گلونی می‌خوانید:
سه‌شنبه هشتم فروردین ۱۳۹۶ در لرستان پشتکوه
سرانجام پس از مدتها سفر به «دره‌شهر» یا «سیمره» ممکن شد. با هواپیمایی آسمان که طیاره فوکری را به این مسیر اختصاص داده فاصله تهران تا فرودگاه ایلام را یک‌ساعته طی کردیم. گفتند که اگر باد موافق بوزد به پنجاه دقیقه هم پرواز انجام می‌شود.
در فرودگاه ایلام دوستانم دکتر مردان زندی، حسن الهامی و محمد محمدشاهی به استقبال آمده بودند. در طی راه ایلام به دره‌شهر که یک ساعت و نیم طول کشید (۱۲۵ کیلومتر) از هر دری صحبت شد. دکتر زندی حقوق‌دان است و حسن الهامی آموزگار ادبیات و محمدشاهی فارغ‌التحصیل مهندسی صنایع که بسیار برای این سفر این در و آن در زد. در راه از جمله صحبت شد که از وقتی که خبر جلسه فردا (چهارشنبه) را اعلام کردند عده‌ایی از شهرهای اطراف هم قصد شرکت در این مجلس را دارند. در هر حال برای من فرصت خوبی است تا با شاعران و نویسندگان این منطقه کهن که تاریخی چند هزار ساله دارد آشنا شوم.
چند نکته کوتاه درباره «دره‌شهر» یا «سیمره»
دکتر زندی در راه به ایلام می‌گفت در تقسیم‌بندی سال ۱۳۵۴ این منطقه را از لرستان جدا کردند و به استان ایلام تعلق گرفت. اهالی استان ایلام بیشتر کردنشین هستند و معلوم نیست به چه جهتی (البته این‌ها دیگر حرف و سخن من است) در سال ۵۴ این بخش لرنشین دره شهر یا «سیمره» را از لرستان جدا کردند. امشب که استاد خوشنویسی عبدالحمید هاشمی را دیدم می‌گفت: ما «دره‌شهری»ها را سال‌ها «لرستان پشت کوه» می‌شناختند. از این قضایا که بگذریم استان ایلام کلا ۵۶۰ هزار نفر جمعیت دارد که شامل شهرستان‌های: ایوان ـ سیروان ـ شیروان ـ چرداول ـ هیلان ـ ملکشاهی ـ مهران ـ دهلران ـ آبدانان و دره‌شهر (سیمره) می‌شود. «دره‌شهر» با روستاهایش ۶۵ هزار نفر جمعیت دارد. رودخانه سیمره مرز طبیعی و جغرافیایی بین لرستان و ایلام محسوب می‌شود. سرچشمه این رودخانه چهارصد و هفده کیلومتری! از به هم آمیختن رود گاماسیاب که از کوه گرین مابین الشتر در لرستان و نهاوند در استان همدان و رود قره‌سو که از الوند همدان سرچشمه می‌گیرد با یک گذر طولانی (۴۱۷ کیلومتری) به بعد درآمیختن با کشکان در منطقه باباخوارزم لرستان کرخه نام می‌گیرد و به دشت خوزستان می‌ریزد. سیمره در طی دوران‌ها یا بهتر است بگویم هزاره‌ها منشاء بسیاری از شهرنشینی‌های متمدن بوده است که جای شرحش اینجا نیست. اما شهر «ماداکتو» که در دامنه کوهی کنار سیمره قرار دارد و در تاریک‌روشن هوا با دکتر زندی و همراهان رفتیم به اصطلاح باستان‌شناسی‌اش کنیم داستانی دارد که بسیار جذاب و خواندنی است. خرابه‌های این شهر تا حدودی توسط میراث فرهنگی محافظت شده است. اما بقایای این شهر که حدود ۶۴۵ پیش از میلاد شاه ایلام آن را به پایتختی خود برگزید در معرض اضمحلال است.
عیلامیان بر ساحل رودخانه سیمره این شهر «ماداکتو» را برپا ساختند و استحکاماتی که در آنچه که ما دیدیم از جمله سیستم فاضلاب و نکات شهرسازی که مایه اعجاب است. در عکس‌هایی که از لرستان پشتکوه برداشتم بخش ناچیزی را ملاحظه خواهید کرد. خانم سیما سلطانی که خبر سفر به ایلام را خوانده بود تصویری از «ماداکتو» را که در بریتیش میوزیوم نگهداری می‌شود برایم فرستاد. در این تصویر آشوری‌های فاتح شهر در سال ۶۵۳ پیش از میلاد را می‌بینیم. یک دسته خنیاگر که مجسمه‌های خدایان عیلامی را در دست دارند در حالی که نوازندگان می‌نوازند در کنار کرخه حرکت می‌کنند و رودخانه سراسر اجساد سربازان کشته شده است و… که شرح مفصل را می‌توانید در تاریخ عیلام نوشته آمیه، ترجمه دکتر شیرین بیانی بخوانید.
سفرنامه علی دهباشی به لرستان پشتکوه
سپیده زده و صدای انواع پرندگان را به وضوح می‌شنوم. دیشب قبل از خواب که مروری می‌کردم به دانسته‌های خود را درباب این منطقه کهن و باستانی مطلبی از استاد زنده‌یاد ایرج افشار در ذهنم تداعی شد. مگر ممکن است شما به ایران و تاریخ و فرهنگش فکر کنی و نکته ای از او یادی از استاد افشار به میان نیاید. بله در سلسله مقالات ایشان در بخارا «تازه‌ها و پاره‌های ایرانشناسی» که بیش از هزار پاره آن به قلم ایشان در بخارا امده حکایت از سه سفر ایشان به این منطقه هست. یک سفر همراه با پروفسور ریچارد فرای، دکتر شفعیی کدکنی و دکتر منوچهر ستوده یار و پای سفرهای افشار در طول شصت سال، و دکتر تورج دریایی و بهرام افشار به این منطقه آمده بودند.
در یادداشت‌های استاد افشار ضمن نکات عدیده‌ای که درباب تاریخ و فرهنگ دیرین لرستان پشتکوه آمده اشاره فرمودند: «در فاصله بین کبیرکوه تا رود خانه سیمره یکی از بهترین زیستگاهای بشری شکل گرفته است. و در همین سفر یکی از جوانان دره‌شهر از قول دکتر ستوده نقل می‌کرد که ایشان معتقد بودند «کبیر کوه» و «رودخانه سیمره» برای این منطقه تا خوزستان دست‌مایه شکل‌گیری یکی از کهن‌ترین جریان فرهنگی بوده است.
تنگ بهرام چوبین
این قلعه در ده کیلو متری دره شهر واقع شده است. بنا بر نظر باستان‌شناسان داخلی و خارجی این قلعه مربوط به دوره ساسانی است و سال‌ها محل زندگی بهرام چوبین سردار ساسانی و سربازانش بوده است.
بخشی از قلعه بر ستیغ کوه بلند ساخته شده که شامل یک ورودی و تالارهاست. یک قلعه شاه‌نشین دارد و حوضچه‌های کنده‌کاری شده آب که با پله‌های سنگی کنده کاری شده ساخته شده است. گفته شده مصالحی که در کار ساختن این قلعه به کار رفته شامل سنگ کچ نیم‌کوب و سنگ‌های عظیم است.
پل گاو میشان در لرستان پشتکوه
در شرق دره شهر واقع است. دقیقا در مرز طبیعی و استانی ایلام و لرستان واقع شده است. پل گاو میشان بر روی رودخانه سیمره واقع شده و مربوط به دوره ساسانی است. طول این پل ۱۷۸متر و عرض گذر سطح ان بیش از هشت متر است. هنوز پس از گذشت قرن‌ها این پل همچنان با پایه‌های استوارش با اقتدار ایستاده و نمی‌دانم به چه توجیهی بازسازی نمی‌شود تا از فرسایش آن جلوگیری شود.
بزرگترین زمین لغزش جهان در سیمره
همانطور که نوشتم در این سفر به لطف دکتر مردان زندی با دانشمندی آشنا شدم که امیدوارم کتابش که حاصل چندین سال پژوهش هست منتشر شود. این دانشمند دکتر ایرج زینی‌وند است. از یادداشت‌هایش دو سمت کوتاه انتخاب کردم که باهم می‌خوانیم: «یکی از زیباترین چشم‌اندازهای طبیعی در استان ایلام زمین لغزش سیمره است که در متون درسی داخلی وخارجی به کرات از آن به عنوان بزرگترین زمین لغزش دنیا اشاره شده است. این زمین لغزش در طاقدیس کبیرکوه در جنوب شرق شهرستان دره‌شهر ودر محدوده مرز استان ایلام ولرستان یک ژئوپارک زیبا با دریاچه‌های به جای مانده در اثنای مسدود شدن رود خانه سیمره به جای مانده است. افزایش بارش در ده هزار سال پیش در زاگرس میانی و شرایط زمین شناسی منطقه از جمله تناوب لایه‌های آهکی و مارن زمینه شکل‌گیری این زمین لغزش را فراهم نموده است که امروزه ارزش علمی و آموزشی فوق‌العاده‌ای دارد.
در اثنای وقوع این زمین لغزش به شکل حرکت توده‌ای، طاقدیس کبیرکوه به طول پانزده کیلومتر وعرض شش کیلومتر دچار خمیدگی شده و برش طبیعی ایجاد شده زمینه شکل‌گیری دریاچه‌ای را فراهم می‌کند که محدوده دشت آبرفتی سیمره یا دره‌شهر کنونی را در برمی‌گیرد این دشت از جمله حاصلخیزترین دشت‌های ایران است که از چند هزار سال پیش تا کنون مهد تمدن ومدنیت از ایران باستان تا ایران اسلامی بوده است و امروزه شهر دره‌شهر در مجاورت شهر باستانی مهرجان قذق بنا گردیده است. این زمین لغزش در سال نود‌وچهار به عنوان یک اثر طبیعی ایلام ثبت ملی شده است و تلاش‌ها جهت ثبت جهانی آن به عنوان ژئوپارک سیمره ادامه دارد.
از جمله نتایج این زمین لغزش می‌توان به ایجاد یک دریای سنگ به اسم چول chool در محدوده خاک لرستان وپنج کیلومتری جنوب پلدختر به مساحت ۱۵۷ کیلومتر مربع وهمچنین تالاب‌های هفت‌گانه که در شبکه کارستی ساختارهای آهکی به جای مانده است اشاره کرد.
سیمره رودی خروشان با تاریخی کهن
دکتر ایرج زینی‌وند می‌نویسد: اسم قدیم آن «اوکنو» و نزد یونانیان کواسپس، سرچشمه‌ی اصلی سیمره با نام «گاماسه» یا «گاماسیاب» یا «گاومیشه» از دامنه‌های غربی الوند و از منطقه‌ی نهاوند است و در جهت شرق به غرب و گذشتن از کنگاور، صحنه و بیستون به کرمانشاه می‌رسد. این رود در کرمانشاه، شعبه‌‌ای به نام قره‌سو دریافت می‌کند و با نام «سیمره» وارد محدوده‌ی شرق استان ایلام می‌شود، سپس جهت رودخانه از شمال شرقی به جنوب غربی تغییر یافته و مرز دو استان ایلام و لرستان را تشکیل می‌دهد. این رودخانه پس از دریافت چند شعبه در استان ایلام از دامنه‌ی رشته‌کوه کبیرکوه با جهت شمال غربی -جنوب شرقی جریان می‌یابد. این رود، پس از آن با دریافت شعبه‌ی مهمِ «کشکان» را که از کوه‌های لرستان سرچشمه گرفته، با نام «کرخه» وارد خوزستان می‌شود. سیمره در جلگه‌ی خوزستان، به طرف مغرب تغییر یافته و از جنوب شهر بستان می‌گذرد و به تالاب هور‌العظیم می‌ریزد که البته الان وارد دریاچه سد کرخه می‌شود.
رودخانه‌ی خروشان سیمره طولانی‌‌ترین رود در منطقه‌ی ایلام و لرستان و لرستان پشتکوه به موازات رشته‌کوه کبیرکوه، بزرگترین تمدّن‌های باستانی ایران در کنار این رودخانه شکل گرفته است. وجود مراکز جمعیّتی و سکونتگاه‌های مهم در دوران‌های مختلف تاریخی موجب شکل‌گیری پل‌های متعددی به منظور ارتباط مستمر و مطمئن روی آن شده است. برخی از مهم‌ترین پل‌های باقی‌مانده از دوره‌ی تاریخی و قرون اولیه ی اسلامی عبارت‌اند از: پل گاومیشان، پل چم نمشت و…
در این محدوده‌ی مهم جغرافیایی، شهرها و مراکز جمعیّتی بزرگی ایجاد شده است که از جمله‌ی این شهرها شهر مهرجان قذق در دامنه‌های شمالی کبیرکوه است که شهر کنونی دره‌شهر در مجاورت همان شهر باستانی بوجود آمده است.
وجه تسمیه سیمره
به قلم استاد داریوش شادیوند و ایرج زینی‌وند: «سیمره اگرچه نام رودخانه ای است که پس از ورودش به استان های ایلام و لرستان به این نام خوانده می‌شود ولی در واقع نام منطقه‌ای است از استان ایلام که قسمتی از نواحی شهرستان دره‌شهر را در بر گرفته و دشتی است حاصلخیز از آبرفت رودخانه‌های سیمره، سیکان، شیخ مکان، چوبینه و ویژاندر که از روستای مهتابی در نزدیکی پل تاریخی گاومیشان در شرق تا خالصه (عباس‌آباد) در غرب امتداد یافته و از سمت شمال به رودخانه سیمره و از جنوب به کبیرکوه محدود شده است. این ناحیه فوق‌العاده حاصلخیز در گذشته‌های دور مهد تمدن‌های درخشانی بوده که در شکل‌گیری وسرنوشت تمدن‌های دیگر به ویژه بین‌النهرین به واسطه سلطه استراتژیکی بر آن ناحیه نقش اساسی داشته است. وجود میراث گران‌بهایی از آثار و ابنیه تاریخی در جای جای این ناحیه که قدمت برخی از آنها چون تپه تقریبا مطالعه نشده تیغن به شش هزار سال پیش می‌رسد و یا تپه سیکان که می‌توان آن را همسنگ با تمدن‌هایی نظیر سیلک، تپه گیان و مارلیک دانست، حکایت از آن دارد که منطقه سیمره قبل از ورود آریایی‌ها از نواحی تمدن‌خیز ایران به شمار می‌رفته است.
آتشکده هزار و ۴۰۰ ساله در لرستان پشتکوه
این آتشکده مربوط به دوره ساسانی است که در دوره اسلامی مرمت شده است. آتشکده چار طاقی در روستای سرخ‌آباد همانطور که اشاره کردم دربلندای تپه‌ای که دامنه کوه نیز هست بنا شده که به عبارت دقیق‌تر در شرق دره‌شهر واقع شده است. معماری «آتشکده چار طاقی» مربع شکل است به ابعاد ۵×۵ .عرض دیوارها ۸۰سانتی متر. در بالای سقف یاگنبد ظاهرا دریچه‌ای بوده که روشن نیست به چه جهتی در مرمتی که انجام شده آن را بسته‌اند.
اما در نگهداری این آتشکده کوتاهی شده است و در وضعیت رقت‌باری به سر می‌برد. پله‌های ساییده شده در معرض فرسودگی کامل است و بدتر از همه خودخواهی‌های بازدیدکنندگان از آتشکده است که هر کدام با خطوط کج ومعوج که چاقو و سنگ نام خود بر دیواره اثر هزار و چهار صد ساله حک کردند. نمی‌دانم کی این عادت زشت که در هربنای تاریخی شاهدش هستیم ترک خواهد شد.
پایان سفرنامه علی دهباشی به لرستان پشتکوه
پایان پیام
لرستان پشتکوه