اخبار جعلی و نادرست پدیده‌ای نو در روزنامه‌‌نگاری شبكه‌‌ای

اخبار جعلی و نادرست پدیده‌ای نو در روزنامه‌‌نگاری شبكه‌‌ای

مقدمه هادی خانيکی (رئیس کرسی ارتباطات علم و فناوری يونسكو) برای کتاب «روزنامه‌‌نگاری، اخبار جعلی و اطلاعات فريبکارانه»

به گزارش پایگاه خبری گلونی هادی خانیکی در این مقدمه نوشت: «اخبار جعلی» به معنای تاریخی‌‌اش همزاد و همراه همیشگی «خبر» بوده و هست، هر زمینه‌‌ای از تاریخ را كه بكاویم، بیش و پیش از دستیابی به «اخبار واقعی» با انبوهی از «خبرهای مجعول» رو به رو می‌‌شویم كه ضرورت چیرگی به دانش و فن تفكیك سره را از ناسره در خبر پیش می‌‌آورد.

«خبر جعلی» كهنه‌‌زاد تاریخ است، همواره قدرت نوزایی دارد و می‌‌تواند هردم به چهره‌‌ای نو درآید، آنچه امروز به‌‌عنوان«اخبار جعلی» سر از جهان ارتباطات و اطلاعات برآورده است، صورت جدید همان پدیده تاریخ‌‌مند است. «اخبار جعلی»، تازه‌‌ترین خبر جامعه شبكه‌‌ای است.

پس وقتی امروز سخن از «اخبار جعلی» به میان می‌‌آید، ناگزیر از تأمل درباره مفهوم و مقوله‌‌ای می‌‌شویم كه اگرچه نامی كهن دارد، اما از خاستگاه و پایگاهی نو به میدان آمده است؛ «اخبار جعلی» به‌‌این مفهوم زاییده شبكه‌‌های اجتماعی است.

خبرسازی، دستكاری در افكار عمومی، پروپاگاندا، برجسته‌‌سازی و ده‌‌ها تلاش مشابه در همه سال‌‌هایی كه روزنامه‌‌ها و رادیو و تلویزیون میدان دار بوده‌‌اند، وجود داشته است.

اما این «اخبار جعلی» كه امروز ما با آن مواجه هستیم، تازه از راه رسیده و محصول مداخله نهادها و شبكه‌‌های رسانه‌‌ای غیرشفاف در فرآیند «روزنامه‌‌نگاری شبكه‌‌ای» است.

روزنامه‌‌نگاری شبكه‌‌ای مفهومی پردامنه و ناظر به پیوند‌‌های عمیق روزنامه‌‌نگاری حرفه‌‌ای با محتواهای تولید شده از سوی «كاربران» [۱] است.

در واقع روزنامه‌‌نگاری شبكه‌‌ای، نتیجه انعطاف روزنامه‌‌نگاری حرفه‌‌ای در برابر روزنامه‌‌نگاری شهروندی است كه در فرآیند تولید و زمان‌‌بندی نشر و توزیع خبر بازنگری‌‌ها و نوآوری‌‌های فراوانی را به‌‌همراه داشته است.

شكل‌‌گیری پدیده «اخبار جعلی» را باید در این زمینه مورد مطالعه قرار داد و ابعاد و دامنه‌‌های آن را پیش‌‌بینی كرد.

اخبار جعلی و نادرست پدیده‌ای نو در روزنامه‌‌نگاری شبكه‌‌ای

در برابر شهروند ـ كاربرانی كه قرار بود یافته‌‌ها و تجربه‌‌های روزانه خود را با رسانه‌‌ها در میان گذارند، شبكه‌‌ها و نهادهای رسانه‌‌ای سیاه و زیرزمینی شكل می‌‌گیرند كه می‌‌توانند با استفاده از ظرفیت‌‌های فناورانه پیام‌‌رسان‌‌ها و شبكه‌‌های اجتماعی (مثل روبات‌‌های توئیتری)، متناسب با ذائقه‌‌ مخاطبان و ذهنیت‌‌های مسلط جمعی به تولید و نشر اخبار جعلی بپردازند.

به‌‌عبارت دیگر، تولید، پخش و پذیرش اخبار جعلی مبتنی بر وجود زمینه مساعد اجتماعی است، در شرایطی كه جامعه با فروبستگی‌‌ها یا محدودیت‌‌هایی در انعكاس اخبار واقعی روبه‌‌رو است یا سرمایه اجتماعی، اعتماد سیاسی و امید به آینده روبه‌‌كاهش نهاده و همبستگی اجتماعی تضعیف شده است، زمینه رشد و گسترش اخبار جعلی نیز فراهم می‌‌شود.

در این شرایط «اخبارجعلی» به‌‌صورت كالایی در می‌‌آید كه بازار مناسب دارد و در پوشش «اخبار شهروندی» وارد حوزه پیام می‌‌شود.

برای «اخبار جعلی» در چنین وضعیتی می‌‌توان كاركردهای سیاسی (تخریب و تضعیف رقیبان)، كاركردهای اجتماعی (منازعات هویتی و قومی و مركز- پیرامونی)، كاركرد اقتصادی (درآمدزایی) قائل بود. حال این فرآیند و ساز وكارهای برآمده از آن گرفتار شدن مردم عادی و بی‌‌خبر در سیلابی از اخبار و اطلاعات نادرست و جهت‌‌دار است كه معمولاً در شبكه‌‌های اجتماعی خانوادگی و دوستی و حلقه‌‌های بسته غیر رسمی بارها و بارها باز نشر می‌‌شوند.

بنابراین مقدمات می‌‌توان «اخبار جعلی» را پدیده‌‌ای چند وجهی دانست كه در صورت‌‌بندی جدید آن عوامل فناورانه و ارتباطی، اجتماعی و فرهنگی، سیاسی و اقتصادی دست در دست ‌‌هم دخیل و سهیم‌‌اند. روند پیدایش و رشد اخبار جعلی مبتنی بر گرایش‌‌ها و داوری‌‌های عمومی و «انگاره سازی‌‌های اجتماعی» است، لذا باید برای كاهش مخاطرات آن به اصلاح ذهنیت‌‌های جمعی، ترمیم سرمایه اجتماعی، تقویت مرجعیت‌‌‌‌های شناخته شده رسانه‌‌ای و اولویت دادن به سازوكارهای مؤثر «روزنامه‌‌نگاری شبكه‌‌ای» اهتمام ورزید.

«اخبار جعلی» جدید‌‌ترین مسأله پیش روی حوزه ارتباطات و روزنامه‌‌نگاری نوین است. به‌‌ همین سبب توجه مراكز و نهادهای آموزشی، پژوهشی، تخصصی و حرفه‌‌ای را به‌‌خود جلب كرده است.

 اخبار جعلی، امروز از مهم‌‌ترین علائم بروز ضعف‌‌ها و بیماری‌‌های خاص عصر اطلاعات است، از این‌‌رو ضرورت هم‌‌اندیشی و هم كنشی را در عرصه‌‌های مختلف علمی، اخلاقی، حقوقی و حرفه‌‌ای پیش آورده است.

 پرسش از چیستی و چگونگی برآمدن «اخبار جعلی» و سازوكارهای توانمند‌‌سازی جامعه و ارتقای سطح سواد رسانه‌‌ای شهروندان در برابر آن، پرسش‌‌های مهم عصر ماست، به‌‌رغم فرصت‌‌های فراوان و افق‌‌گشایانه دوران ارتباطات و توانمند شدن انسان در ورود به جامعه شبكه‌‌ای، «اخبار جعلی»، «زیست بوم گمراهی در عصر اطلاعات» شده است، پس باید ابعاد گوناگون آن را واكاوید و شناخت.

خوشبختانه مطالعات و تحقیقات جهانی ارزنده و رو به رشدی در این زمینه آغاز شده و انتشار آثار نو نوید بخش راهگشایی‌‌های جدید است. در ایران نیز باید به این مهم اهتمام ورزید و از این نیاز درهر دو حوزه دانش و تجربه غفلت نداشت.

یونسكو بر پایه وظیفه و مسئولیتی كه دارد، در سال‌‌های اخیر به انتشار متون تخصصی و حرفه‌‌ای ارزشمندی دست زده است كه «مقابله با نفرت پراكنی اینترنتی» و «روزنامه‌‌نگاری، اخبار جعلی و اطلاعات فریبکارانه» از آن جمله است.

اثر نخست پیش از این از سوی كمیسیون ملی یونسكو در ایران ترجمه شده و جای خوشحالی است كه اثر دوم را آقای جواد دلیری، روزنامه‌‌نگار سختكوش و خوش‌‌فكر و دانش آموخته مدیریت رسانه در مقطع دکتری، برای نشر فارسی آماده كرده است.

باید به جد این تلاش به‌‌جای او را ارج نهاد، چون از دو پشتوانه «برخورداری از دانش» و « اتكا به‌‌ تجربه» برخوردار است.

از خداوند بزرگ برای او توفیق روزافزون مسألت دارم.

پایان پیام