سالروز تاسیس نخستین فرهنگستان ایران در دوره پهلوی اول
به گزارش گلونی در کشورهای اروپایی طی قرن هیجدهم و نوزدهم میلادی با توجه به پیدایش دولت نوین فرهنگستانهای زبان که برآیند اگاهی از اندیشههای ملیگرایانه بودند ایجاد شدند.
پس از شکلگیری دولتهای نوین هر سرزمینی یک زبان واحد را به عنوان زبان ملی انتخاب کرد و در اثر این تحولات فرهنگستانها یا اکادمیهایی برای توسعه زبان ملی به وجود امد.
کشور ما هم در طی قرن نوزدهم از این تحولات جا نماند و اندیشههای ملیگرایی از طریق اروپا و امپراتوری عثمانی به سرزمین ما راه یافت.
در دوران رضاشاه پهلوی باتوجه به سیاستها و تلاش وی برای ایجاد دولتی نوین بسیاری از نمادها مانند پرچم، سرود و زبان ملی موضوعیتی رسمی یافت.
سیاست یکپارچه سازی فرهنگی و تمرکز قدرتی که رضاشاه پیش گرفته بود نیازمند تغییرات نوینی در زیرساختهای فرهنگی اجتماعی نیز بود بنابراین نگرش احیاء و تجدید حیات سنن و عقاید کهن و باستانگرایی بر تمامی اصلاحات فرهنگی سرایت کرد و ایجاد فرهنگستان برای کنار گذاشتن واژگان بیگانه حاصل همین نگرش بود. در واقع هدف از ایجاد فرهنگستان بیشتر پیرایش زبان از واژگان بیگانه بود.
ابراهیم صفایی در اینباره مینویسد: «رضاشاه با هرنوع سلطه بیگانه در ایران مخالف بود چنان که در حکم عمومی شماره یک دی ماه ٢۴٨۰ شاهنشاهی/ ١٣۰۰ شمسی ارتش برای نخستین بار بسیاری از واژههای بیگانه را از ارتش بیرون ریخت و واژههای فارسی یا متداول در فارسی را جایگزین کرد»
همچنین ملک الشعرای بهار از رجال سیاسی و فرهنگی به این موضوع پرداخته و آن را اقدامی در ادامه مبارزات رضاخان سردار سپه با بیگانگان و بیرون راندن اروپاییان از شهربانی معرفی میکند و نوشته سردار سپه به این کار (اخراج بیگانگان) اکتفا نکرد بلکه بعدها به اخراج لغات بیگانه از فرنگی، ترکی و عربی اقدام کرده و کمیسیونی در وزارت جنگ با تعدادی از افراد متعصب تشکیل داد که به لغت فارسی سازی اقدام کنند و همین رفتار موجب گردید دولت فروغی به ایجاد فرهنگستان زبان مبادرت ورزد.
بسیاری از منابع چگونگی تاسیس فرهنگستان را در جریان بازگشت رضاشاه از سفر ترکیه و تاثیر پذیری وی از اقدامات آتاتورک در زمینه تصفیه زبان و همچنین برانگیخته شدن حس ملیت و غرور ملی در جریان برگزاری جشن هزاره فردوسی در سال ١٣١٣ و ایجاد جنبشهایی در میان مقامات رسمی و محافل ادبی به قصد تصفیه زبان از واژگان بیگانه، میدانند به دستور رضاشاه در اوایل ١٣١۴ بود که نخستین بار فرهنگستان ایران تشکیل شد و در همان ابتدا اساسنامه آن در ١۶ ماده به تصویب هئیت وزیران رسید.
به گفته علی اصغر حکمت اولین جلسه فرهنگستان در عمارت سابق مدرسه حقوق (لاله زار) در خرداد ١٣١۴ تحت ریاست محمدعلی فروغی (نخست وزیر وقت که به دستور رضاشاه در این سمت قرار گرفت) برگزار گردید.
حکمت جای دیگر اشاره میکند که وی وقتی رضاشاه خواستار اصطلاحات فارسی جدید برای اصطلاحات قدیمی بوده پیشنهاد میکند جلسهای تشکیل شود به عنوان اکادمی و اسمش را فرهنگستان بگذارند و میگوید: «مرحوم فروغی با من هم عقیده بود»
اعضای فرهنگستان از میان فضلا، علما و ادبا انتخاب شدند تا با توجه به متون کهنسال فارسی، واژههای متروک را دوباره رواج دهند یا لغات جدیدی وضع کنند و بدین شکل به تدریج واژههای فارسی را جایگزین لغات خارجی کنند. بعضی از اصطلاحات و خاصه اصطلاحات علمی که ما امروزه مورد استفاده قرار میدهیم (مانند شهربانی ،شهرداری ، دادگستری، بیمارستان و…) نتیجه کار فرهنگستان (اول) است.
همچنین در ارتش عناوین جدیدی جایگزین درجههای قدیمی عربی و ترکی شد و به جای عبارت عربی منورالفکر واژه روشنفکر که توصیف کننده طبقه روشنفکر جدید بود رواج یافت. فروغی مدت کوتاهی ریاست فرهنگستان را عهدهدار بود.
پس از او وثوق الدوله به این سمت انتخاب شد و بعد از او این نیز سمت جزو وظایف وزیر فرهنگ شد با وجود کوششهای فرهنگستان (اول) رضاشاه از روند آن رضایتی نداشت.
بنابراین در ٧ اردیبهشت ١٣١٧ موقتاً آن را منحل ساخت و خواستار تجدید سازمان فرهنگستان شد. پس از بازگشایی مجدد تا ۱۳۲۰ به ریاست اسماعیل مرات فعالیت داشت.
نسبت به عملكرد فرهنگستان قضاوتهاى متعدد و بعضا مختلفى وجود دارد اما رجال سياسى-فرهنگى آن عهد همچنین منابع تاریخنگاری عمدتاً آن را اقدامى در مجموع مثبت و مفيد و مؤثر ارزيابى كردند به گمان بسیاری مهمترین یا ارزندهترین کار فرهنگی دولت فروغی ایجاد فرهنگستان برای تهذیب زبان فارسی از لغات بیگانه بود.
پایان پیام
نویسنده: پرستو نایب، دانشجوی تاریخ دانشگاه آزاد