بالابان بزرگترین نوع شاهین، در حال انقراض است

به گزارش گلونی در کتاب اطلس پرندگان ایران که سازمان حفاظت از محیط زیست منتشر کرده است درباره بالابان آمده است:

ویژگی‌های ظاهری: طول بدن ۴۵ تا ۵۵ سانتی‌متر و گستردگی بال‌ها ۱۰۲ تا ۱۲۶ سانتی‌متر است.

بزرگترین شاهین و تقریبا هم‌جثه «سارگپه» ماده است.

نر و ماده همشكل و فاقد تغییرات فصلی هستند.

در پرنده بالغ روتنه قهوه‌ای تیره، شاهپرهای پرواز (به ویژه شاهپرهای اولیه) تیره و در تضاد آشكاری با رنگ روتنه به نظر می‌رسد.

تارك سر و پس گردن كرم رنگ همراه با خطوط تیره و نوار ابرویی سفید دارد و خط شاربی كمرنگ در گونه‌های سفیدش چندان به چشم نمی‌آید.

زیرتنه به طور عمده سفید همراه با خطوط قهوه‌ای تیره در سینه و به تعداد بیشتر در پهلوها دیده می‌شود.

زیر بال‌ها قهوه‌ای با لکه‌های روشن و شاهپرهای پرواز سفید با نوک تیره، دم قهوه‌ای كمرنگ با پرهای مركزی فاقد علامت و پرهای كناری دارای لكه‌ها و خال‌های روشنی است.

پرنده نابالغ روتنه و زیرتنه تیره‌تر، تارك سر و گونه‌ها با خطوط تیره بیشتر و خط شاربی مشخصتری نسبت به بالغ‌ها دارد.

ویژگی‌های زیستی

استپ‌ها، دشت‌ها و علفزارهای باز و خشك، تپ هماهورها و كوهستان‌های دارای پوشش درختی تنك و كشتزارها را به عنوان زیستگاه برمی‌گزیند.

زمستان‌ها نیز در مناطق نیمه‌بیابانی و تالاب‌های با پوشش درختی اندك دیده می‌شود.

پرنده‌ای اجتماعی نیست و در اغلب اوقات سال به تنهایی یا همراه با جفت خود دیده می‌شود.

پروازی قدرتمند و سریع با با لزدن‌های آرام و قوی دارد.

با بال‌هایی هم‌سطح بدن بال‌بازروی و گاهی اوقات درجابال‌زنی می‌كند.

بسیار جسور و درنده‌خو است و به طعمه‌های بزرگتر از خود حمله می‌کند.

بیشتر از پستانداران كوچك و پرندگان، به ویژه آنهایی كه آشیانه خود را روی زمین می‌سازند، تغذیه می‌كند.

جوجه‌آوری از اوایل فروردین و با تشكیل دوباره قلمروهای سنتی در دشت‌های باز، استپ‌ها و كوهستان‌های خشك آغاز می‌شود.

تك همسر است و آشیانه‌اش را در لبه پرتگاه‌ها، بیرون‌زدگی‌های صخره‌ای و یا روی درختان بنا می‌كند.

همچنین از آشیانه قدیمی سایر پرندگان درشت‌جثه استفاده می‌كند.

معمولاً چهار و گاهی سه تا شش تخم نیمه بیضی تا بیضی كوتاه، صاف، به رنگ كرم تا قهوه‌ای مایل به نخودی، با خال‌های قرمز، مایل به بنفش یا تقریبا سیاه و به ابعاد ۴۱.۶ × ۵۴.۲ میلی‌متری می‌گذارد.

تفریخ تخم‌ها ۲۸ روز طول می‌كشد.

جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از كرك، تا حدی ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند، در ۴۰ تا ۵۰ روزگی آشیانه را ترك می‌كنند ولی همچنان تا حدود ۳۰ تا ۴۰ روز پس از آن در كنار والدین باقی می‌مانند.

پراکنش و فراوانی: در نواحی جنوبی دریای کاسپین، آذربایجان، شمال خراسان، همچنين تهران، اصفهان، خوزستان، فارس و سیستان و بلوچستان زمستان‌گذرانی و به تعداد اندك در برخی نواحی كوهستانی شمال و غرب كشور جوجه‌آوری می‌كند.

وضعیت حفاظت: جزء پرندگان در معرض خطر انقراض (EN) است و در ضمیمه II کنوانسیون منع تجارت بین‌المللی گونه‌های در معرض انقراض (CITES) قرار دارد.

در ایران نیز جزء پرندگان در معرض خطر انقراض معرفی شده و دارای ارزش حفاظتی است.

مهمترین عامل تهدید این پرنده در مقیاس بین‌المللی صید برای «قوشبازی» معرفی شده است به نحوی كه سالیانه بیش از صدها بالابان در خاورمیانه صید می‌شود.

همچنین كاهش شدید جمعیت‌های طعمه‌های اصلی این گونه به دلیل تخریب و تغییر كاربری زیستگاه‌های استپی و علفزارهای خشک به منظور توسعه کشاورزی، مسمومیت ناشی از آفت‌كش‌ها و کاهش ذخایر ژنی این گونه ناشی از آميختگی افراد دورگۀ فراری (افراد حاصل از آميختگی گونه‌های مختلف جنس شاهین با یكدیگر به منظور تولید شاهین‌های قویتر و سریعتر) از قفس با افراد وحشی در كاهش جمعیت این گونه بسیار موثر بوده است.