مفهوم و پیشینه شب یلدا به قلم دکتر کامران کشیری
مفهوم و پیشینه شب یلدا به قلم دکتر کامران کشیری
به گزارش گلونی دکتر کامران کشیری درباره مفهوم و پیشینه شب یلدا در صفحه گروه چهرداد نوشت:
شب یلدا از قدیم نزد ایرانیان اهمیت فراوان داشته است.
نام دیگر این رویداد «شب چله» است.
واژه «چله» همانطور که مشخص است با عدد چهل مرتبط است که در فرهنگ‌های مختلف خاورمیانه دلالت بر فراوانی دارد و از نشانه‌های خجستگی، مبارکی و بلوغ است.
از این رو از دیرباز برای نشان دادن «تعداد زیاد» از همین واژه استفاده می‌کرده‌اند، همانند بنای مشهور چهل ستون یا حتی «چهل منار» که یکی از نام‌های مرسوم پارسه (تخت جمشید) در دوره اسلامی بوده و اشاره به ستون‌های این مجموعه عظیم به ویژه کاخ آپادانا دارد.
در تقویم‌های کهن رایج در ایران نیز با سه «چله» رو به رو هستیم: یکی در تابستان و دوتا در زمستان.
چله‌های زمستان: عبارتند از چله بزرگ و چله کوچک.
چله بزرگ از یکم دی ماه شروع شده و تا دهم بهمن ماه ادامه دارد. چله کوچک که نصف چله بزرگ (و در نتیجه بیست روز) است، از دهم بهمن تا پایان بهمن ماه است.
همه این رویدادها با موقعیت خورشید در آسمان و طول شب و روز مرتبط هستند.
شب یلدا همانطور که می‌دانیم بلندترین شب سال است و از آن پس، رفته رفته طول روزها از شب‌ها بیشتر می‌شود.
به همین خاطر شب یلدا عملا شب زایش خورشید است.
خود واژه «یلدا» به واسطه زبان سریانی از ریشه سامی «ولد» آمده که به معنای زایش است و در سریانی برابر با همان «میلاد» در عربی است.
بین چله بزرگ و چله کوچک جشن سده قرار گرفته، که برخلاف نظر برخی ارتباطی با عدد معروف صد ندارد و در عوض جشنی است برای چهل روزه شدن خورشید، زیر از آغاز زایش خورشید (شب یلدا) تا جشن سده (دهم بهمن ماه) دقیقا چهل روز است.
با این حساب جشن سده در حقیقت جشنی است برای بلوغ خورشید.
به این ترتیب اهمیت عدد چهل بار دیگر خود را نشان می‌دهد.
مفهوم و پیشینه شب یلدا
در فرهنگ عامه یا همان «فولکلور»، ایرانیان در مناطق مختلف این سرزمین پهناور برای این دو چله بزرگ و کوچک جشنها و آئین‌های مختلف و متنوعی داشتند و دارند که زنده‌یاد انجوی شیرازی آنها را در کتاب «جشنها و آداب و معتقدات زمستان» گردآوری کرده است.
بزرگداشت زایش خورشید مخصوص ایرانیان نبود. در رم باستان، خورشید با نام «سل» Sol خدایی محترم بود که «خورشید شکست ناپذیر» یا Sol Invictus خوانده می‌شد.
سل در آیین میترایی در رم باستان نیز همکار میترا محسوب می‌شد و در معابد و پرستش‌گاه‌های میترا بارها این دو در کنار هم تصویر شده‌اند.
در رم باستان، بزرگترین شب سال را با عنوان زایش خورشید شکست‌ناپذیر یا Dies Natalis Solis Invicti جشن می‌گرفتند و محترم می‌داشتند.
به نظر می‌رسد همین جشن پس از مسیحی شدن رومیان در قالب نوین جشن کریسمس تا به امروز دوام آورده باشد.
ارتباط بین کریسمس، جشن زایش خورشید و میترائیسم موضوعی است که به دلیل کمبود منابع مکتوب بین پژوهشگران با اختلاف نظرهای بسیاری همراه است.
مفهوم و پیشینه شب یلدا؛ آیا نباید از واژه «یلدا» استفاده کنیم؟
بارها در نوشته‌های مختلف می‌بینیم که برخی گفته اند «یلدا» واژه‌ای سریانی است و پارسی نیست و نباید آن را استفاده کنیم.
پیشنهاد این افراد این است که در عوض، استفاده از عبارت «شب چله» که اصالتا پارسی است مناسب‌تر است.
در بخش قبلی دیدیم که ریشه واژه یلدا از زبان‌های سامی و به معنای زایش است.
اما آیا استفاده از عبارت «شب یلدا» در زبان فارسی پیشینه و قدمتی ندارد؟ پاسخ منفی است و نویسندگان شعرای فارسی زبان از دیرباز از عبارت «شب یلدا» در اشعار و نوشته‌های خود استفاده کرده‌اند.
اگر بخواهیم همه واژه‌های به اصطلاح «غیر ایرانی» را به بهانه ریشه پارسی یا ایرانی نداشتن از زبان فارسی حذف کنیم، به بخش بزرگی از دارایی لغوی زبان فارسی صدمه وارد کرده‌ایم.
هیچ زبان «خالصی» در دنیا وجود ندارد و وام‌دهی و وام‌گیری زبانی و لغوی از ویژگی‌های یک زبان فعال، زنده و پویاست.
همانطور که برای مثال در زبان انگلیسی بخش بزرگی از گنجینه لغوی این زبان از فرانسوی و به واسطه آن از لاتین است، نه انگلیسی کهن که زبان کهن اقوام انگلوسکسون در این منطقه بود.
نکته بسیار مهم درباره عبارت «شب یلدا» کثرت استفاده از آن در اشعار کهن شاعران فارسی زبان از همان آغاز رواج این زبان است که نشان از قدمت آن دارد.
به بیان دیگر عبارت «شب یلدا» در زبان فارسی کهنه و ریشه‌دار است و چیزی نیست که اخیرا پدید آمده باشد.
عبارت «شب چله» نیز از دیرباز بین مردم این سرزمین رایج بوده و استفاده از هر دو مناسب، شایسته و بجاست و هر دو دارای قدمت و اصالت در زبان فارسی هستند.
اینک نمونه‌هایی از استفاده از عبارت «شب یلدا» در اشعار مشهورترین شعرای زبان فارسی را به عنوان نمونه ذکر می‌کنیم:
«چون حلقه ربایند بنیزه تو بنیزه
خال از رخ زنگی بزدایی شب یلدا»
(عنصری، سده پنجم هجری)
«نور رایش تیره شب را روز نورانی کند
دود خشمش روز روشن را شب یلدا کند»
(منوچهری دامغانی، سده پنجم هجری، در مدح خواجه احمد وزیر سلطان مسعود غزنوی)
«کرده خورشید صبح ملک تو
روز همه دشمنان شب یلدا»
(مسعود سعد سلمان، سده پنجم هجری، در مدح سلطان مسعود بن ابراهیم)
«قندیل فروزی به شب قدر به مسجد
مسجد شده چون روز و دلت چون شب یلدا»
(ناصرخسرو، سده پنجم هجری)
«شب محنت من ز امداد فکرت
درازی شبهای یلدا گرفته»
(انوری، سده ششم هجری)
«همه ایام داعی از عنا شبهای یلدا شد
به از مدح تو صبحی نیس این شبهای یلدا را»
(رشید الدین وطواط، سده ششم هجری)
«گر آن کیخسرو ایران و تور است
چرا بیژن شد این در چاه یلدا»
(خاقانی،سده ششم هجری، قصیده ترسائیه)
«به عزت شب قدر و شب حساب برات
به حرمت شب آبستن و شب یلدا»
(عطار نیشابوری، سده ششم هجری)
«باد آسایش گیتی نزند بر دل ریش
صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود»
(سعدی، سده هفتم هجری)
«شب هجرانت، ای دلبر، شب یلداست پنداری
رخت نوروز و دیدار تو عید ماست پنداری»
(اوحدی مراغه‌ای، سده هشتم هجری)
«صحبت حکام ظلمت شب یلداست
نور ز خورشید جوی بو که برآید»
(حافظ، سده هشتم هجری)
«شد دام زیر خاک ز گرد و غبار خط
زلفی که بود از شب یلدا بلندتر»
(صائب تبریزی، سده یازدهم)
یلدا و تاریخچه‌ای که از مهرپرستی نمی‌دانید
پایان پیام
خرید چای ایرانی از سایت‌های معتبر با کد تخفیف گلونی
کلیک کنید
کد خبر : 258266 ساعت خبر : 5:32 ب.ظ