سفر مجازی به دره شگفت‌انگیز شیرز لرستان
به گزارش پایگاه خبری گلونی، کمیته همایش‌ها و کارهای میدانی انجمن ایرانی ژئومورفولوژی ایران در آبان ۱۳۹۵ سفری علمی به تنگه شیرز کرد.
این سفر با حضور دانشجویان مقطع دکتری و استادان دانشگاه انجام گرفت.
این گزارش به قلم ابوطالب محمدی در کانال تلگرامی این انجمن منتشر شده بود که به دلیل اهمیت موضوع با ویرایش در پایگاه خبری گلونی بازنشر می‌شود:
سفر مجازی به دره شگفت‌انگیز شیرز لرستان
از مینی‌بوس پیاده می‌شویم و در حاشیه استخر پرورش ماهی، کوله‌ها بسته می‌شود.
مدیر تذکرات لازم را می‌دهد و عنوان می‌کند که کوهنوردی ساده‌ای خواهیم داشت، بنابراین گروه تا حدودی می‌توانند به‌صورت باز حرکت کنند.
دره زیبای شیرز محاط توسط دو دیواره فرسایش یافته آهکی است و رودخانه‌ای نیز از وسط آن عبور می‌کند.
وجود درختان بلند که بیشتر بلوط هستند، در دوطرف رودخانه و در دامنه ارتفاعات به زیبایی آن افزوده است.
زمین‌شناسی دره شیرز عمدتا از سازندهای آهکی تشکیل شده است.
سازند گورپی در بخش‌های پایینی و سازند امیران بر روی سازند گورپی قرار دارد.
سن سنگ‌ها مربوط به آخر دوران دوم زمین‌شناسی (کرتاسه بالایی) است.
سازند گورپی (کامپانین پیشین- پالئوسن، سنگ‌پوش مخازن نفتی سروک است).
این سازند به‌طور غالب از شیل و سنگ‌های کربناتی با میان لایه‌های شیل ساخته شده است.
سازند گورپی دارای میان لایه‌های مارن و دارای دو عضو سیمره (لوفا، دارای نوعی دو کفه‌ای) و آهک امام حسن با سنگ‌شناسی سنگ آهک است. مرزهای زیرین و بالایی این سازند با سازندهای ایلام و پابده پیوسته است.
سفر مجازی به دره شگفت‌انگیز شیرِز لرستان
سازند گورپی، در همه جا همزمان نیست.
در نواحی فارس و خوزستان مرز زیرین گورپی، سانتونین و مرز بالایی آن ماستریشتین است.
در لرستان، لایه زیرین به سن کامپانین و لایه بالایی تا پالئوسن ادامه دارد.
این سازند (گورپی) دارای دو عضو آهکی رسمی (امام حسن و سیمره) و یک عضو غیررسمی (آهک منصوری) است.
«عضو آهکی امام حسن» ۱۱۴ آهک رسی ستبرلایه، ریزدانه و خاکستری به همراه میان لایه‌های مارن است.
به دلیل سختی بیشتر، در درون شیل‌های گورپی برجستگی دارد. این عضو بیشتر در لرستان و فروافتادگی دزفول دیده شده است.
«عضو آهکی سیمره» شامل سنگ آهک‌های قهوه‌ای رنگ دارای دوکفه‌ای‌های نوع لوفا است و در مقایسه با بخش آهکی امام حسن، رخساره کم ژرفاتری دارد.
از میان لایه‌های آهکی که گاهی به‌صورت پله‌های بلند قرار دارد و در دو طرف دره مشرف هستند، عبور می‌کنیم. گاهی راه در مسیر رودخانه است و ما باید از روی رودخانه گذر کنیم.
سفر مجازی به دره شگفت‌انگیز شیرز لرستان
اتوبوس شب‌رو را انتخاب می‌کنیم تا صبح روز پنج‌شنبه پس از گذر از پستی و بلندی‌ها به کوهدشت برسیم.
هنگام اذان صبح به هتل آزادی کوهدشت می‌رسیم تا در نمازخانه هتل کوله‌ها را ببندیم و وسایل گروهی را تقسیم کنیم.
پس از اقامه نماز و صرف صبحانه، با روشن‌شدن هوا، مینی‌بوس می‌رسد.
مینی‌بوس ما را به منزل یکی از همراهان که دانشجوی دکترای دانشگاه خوارزمی است، می‌رساند تا سایر تدارکات که در این شهر توسط خانواده‌اش تهیه شده، همراه ما بیاوریم.
کم‌کم از شهر فاصله می‌گیریم. باید حدود ۵٠ کیلومتر با مینی‌بوس طی کنیم.
درختان سبز بلوط که در میان مزارع درو شده گندم جلوه گرند زیبایی خاصی در میان فراز و نشیب جاده داده است. قطعا این مسیر در بهار سرسبز و رویایی خواهد بود.
اکنون در انتهای جاده آسفالته به رودخانه سیمره می‌رسیم. این رودخانه بزرگ که از استان‌های ایلام، کرمانشاه و لرستان عبور می‌کند، جزء حوزه کرخه محسوب می‌شود.
شاخه‌های اصلی این رودخانه عبارتنداز: رودخانه‌های گاماسیاب، قره‌سو و شعبه دیگری که از ارتفاعات کامیاران و ماهی‌دشت سرچشمه گرفته و در ۸۰ کیلومتری شرق کرمانشاه به شاخه‌های اصلی متصل می‌‌گردد.
این رودخانه از محل اتصال قره‌سو و گاماسیاب به نام سیمره خوانده می‌شود و تا انتهای حوزه کرخه ۶۵۰ کیلومتر طول دارد.
شعبه اصلی دیگر این رودخانه به نام چناره از ارتفاعات کرند و چرداول و آسمان‌آباد سرچشمه می‌گیرد و در شمال شیروان به سیمره ملحق می‌شود.
رودخانه کشکان از ارتفاعات خرم‌آباد و الشتر سرچشمه می‌گیرد و در بابا خوارزم به سیمره متصل می‌‌گردد و پس از آن کرخه نامیده می‌شود.
در مسیر رودخانه سیمره قوس جاده را طی می‌کنیم. ارتفاعات زیبای مشرف به شیرز در جلوی دید قرار می‌گیرد.
از میان سنگ‌های شیلی با میان لایه‌هایی از آهک عبور می‌کنیم. اکنون به پای دیواره عظیم سنگ‌های آهکی رسیده‌ایم و تا ابتدای دره شیرز سنگ‌های آهکی عظمت و ضخامت خود را به ما نشان می‌دهد. به دره شیرز می‌رسیم؛ ابتدای دره پرورش ماهی قزل‌آلا قرار دارد.
مسیر را که ادامه می‌دهیم. دکتر حسین‌زاده گروه را برای توضیحات متوقف می‌کند.
اولین مسئله‌ای که ایشان به آن اشاره می‌کند، دبی رودخانه و بستر سیلابی رودخانه است.
با توجه به سیل سال گذشته در غرب کشور، رودخانه شیرز نیز در معرض سیل قرار گرفته است.
این را می‌توان از روی شاخ و برگ شکسته‌شده و یا قرار گرفته روی تنه درختان و یا در کناره‌ها به خوبی مشاهده نمود.
ارتفاع قرارگیری رسوبات حاصل از سیل به دو متر از بستر رودخانه می‌رسد که نشان‌دهنده حجم زیاد سیلاب است.
نکته دیگر که باید اشاره شود، نحوه تشکیل دره شیرز است. همان‌طور که اشاره شد، سنگ‌های آهکی و ضخیم لایه شیرز متعلق به اواخر دوران دوم و اوایل دوران سوم زمین‌شناسی است.
پس از عمل کوهزایی و بالاآمدن رسوبات عمل فرسایش قهقرایی توسط جریان رودخانه موجب حفر بستر به مرور زمان گردیده، هرچند عامل انحلال سنگ‌های آهکی به فرسایش کمک نموده است.
پله پله بودن دوطرف دره شیرز نیز به متفاوت‌بودن جنس آهک از نظر میزان سختی و سستی می‌تواند باشد.
لایه‌های سست زودتر فرسایش یافته، در حالی که لایه‌های سخت که ضخامت بیشتری هم دارند، به سختی فرسایش یافته‌اند.
سفر مجازی به دره شگفت‌انگیز شیرز لرستان
پس از صرف چای، مجددا گروه به راه خود ادامه می‌دهد؛ هر مقدار که به جلو می‌رویم، زیباتر می‌شود، گویی این دره یک شکل از نظر جنس‌داری شکل‌های متفاوت و جذاب هست که تکرار نمی‌شود.
گروه را برای صرف ناهار متوقف می‌کنیم. مکان توقف چشمه‌ای پرآب است که از میان دو لایه سنگ آهک بیرون می‌جهد؛ علاوه بر آن چشمه‌ای دیگر در طرف مقابل آن قرار دارد.
در پای چشمه‌ها نوعی سبزی کوهی وجود دارد به نام بلاغ اوتی یا علف چشمه مدیر اعلام می‌کند که این گیاه قابل خوردن است و دو نفر را مامور چیدن جهت ناهار می‌کند.
بعضی از خواص علف چشمه: ترشح ادرار را زیاد می‌کند و قاعده‌آور است، برای خوردکردن سنگ کلیه خیلی موثر است، برای تحلیل نفخ و بادهای غلیظ معده و روده‌ها و بازکردن گرفتگی‌ها و انسداد و گرم‌کردن بدن و معده مفید است، محرک هاضمه و اشتهاآور است، رنگ رخسار را سرخ می‌کند، برای کاهش درد پهلو و درد طحال و رفع دل‌پیچه و درمان زخم روده نافع است، خونریزی از هر عضو را متوقف می‌سازد، تب‌بر و ضدانگل است، خلط‌آور است و در بیماری‌های مزمن ریه و برونشیت‌های مزمن و بیماری‌های مجاری ادرار و استسقا مفید است، در موارد رماتیسم و نقرس نتایج شفابخشی می‌دهد، مقدار قند را در ادرار مبتلایان به دیابت کاهش می‌دهد و در بیماری دیابت تاثیر مثبت و شفابخش دارد.
گروه پس از اقامه نماز و صرف ناهار که کباب با سبزی چشنه هست، به راه خود در مسیر دره ادامه می‌دهد.
پس از مدت کوتاهی گروه به مسیر باریک دره می‌رسد. آب موجب ایجاد شیار باریک در سنگ و گاهی نیز تشکیل دیگ جن پای آبشارهای کوچک داده؛ به دلیل زیبایی مسیر توقف می‌کنیم تا عکس گروهی گرفته شود. مدیر همه را جمع می‌کند و عکاس در حال عکس‌گرفتن است که سنگی از بالای دیواره در یک متری عکاس می‌افتد و متلاشی می‌شود، خطر از بیخ گوش گروه می‌گذرد. این امر سبب می‌شود گروه در زیر دیواره‌ها احتیاط بیشتری کند.
کمی جلوتر پل خدا وجود دارد. پل خدا، پدیده‌ای است مسقف در سطح رودخانه به طول ۳۰ الی ۴۰ متر که به‌صورت غاری مسقف روی رودخانه قرار گرفته و آب رودخانه از داخل آن عبور می‌کند.
گروهی از همنوردان با اجازه مدیر از میان غار عبور می‌کنند و تعدادی دیگر از روی غار رد می‌شوند.
سطح پل خدا یا همان غار با سنگ‌های ریزشی و گاهی تنه و شاخ و برگ درختان توسط سنگ تراورتن به‌صورت سیمانی‌شده قرار گرفته است.
با کمی بررسی مشخص می‌شود که منشأ سنگ تراورتن تشکیل شده، چشمه فصلی است که در زمان پرآبی از میان دو لایه سنگ آهک بیرون می‌جهد، اما اکنون در این فصل خشک شده است.
یکی از شرایط انحلال سنگ‌های آهکی، وجود آب سرد است.
این شرایط سبب انحلال سنگ آهک می‌شود. با خروج آب از چشمه فصلی، مواد محلول موجود در آب چشمه رسوب می‌کند و با وجود پوشش گیاهی و مواد ریزشی منجر به تشکیل سنگ تراورتن می‌شود. به این نوع سنگ توفا (Tufa) گفته می‌شود.
همزمان با رسوب مواد، جریان رودخانه نیز در بستر ادامه داشته و منجر به تشکیل غار در این مکان گردیده است، سطح پل خدا نیز توسط بار رسوبی رودخانه نمایان می‌کند که در مواقع سیلابی آب رودخانه از سطح پل خدا عبور می‌کند.
گروه همچنان که دره باریک گاهی به صورت قارچی شکل می‌گیرد، به راه خود تا انتهای دره ادامه می‌دهد.
گروه تشنه است و آب رودخانه قابل شرب نیست. صدای بانگ خروس نشان‌دهنده آبادی کوچکی است که در انتهای مسیر قرار دارد.
چشمه آبی که آب آن در میان گل و لای به بیرون می‌آید، قابل برداشت نیست.
با کمی تلاش آبشار کوچکی با ورق آلومینیوم ساخته می‌شود که آن هم کفاف نمی‌کند.
اکنون شش کیلومتر مسیر را طی کرده‌ایم و باید قبل از تاریکی به عقب برگردیم. مدیر پنج نفر را مامور می‌کند تا جلوتر بروند و مکان شب‌مانی را انتخاب کنند.
پایین‌تر از چشمه و پل خدا در زیر یک فروافتادگی، محل شب مانی است… مکان شب مانی جایی در زیر دیوار کاو مانند انتخاب شد تا برخلاف دیواره‌های صاف و عمودی، چنانچه ریزش سنگی از دیواره بلند به پایین پرت شود، آسیبی به همنوردان وارد نکند.
با همکاری اعضا، هیزم برای پخت و پز جمع می‌شود و گروهی نیز به غار پل خدا می‌روند تا بار دیگر از میان غار با امکانات لازم عبور کنند.
برق سیار کوله‌بری، محوطه را روشن می‌کند و تیم آشپزی مشغول پخت غذا می‌شود.
شام که قیمه و برنج است صرف شده و شرایط برای بحث درخصوص مسیر مهیا می‌شود. هوا برخلاف تصور سرد نیست، به‌طوری که هنوز حشرات گرداگرد لامپ روشنایی می‌گردند.
صبح زود پس از صرف صبحانه، مسیر آمده را برمی‌گردیم و حدود ساعت ۱۰ به دهانه دره شیرز می‌رسیم.
گروه که در حال صرف چای است، مدیر به قصد گرفتن ماهی با تور ماهی‌گیری وارد رودخانه می‌شود و ما بی‌اطلاع از ایشان! پس از مدتی ایشان که موفق به گرفتن ماهی نشده، گروه را به سمت خلاف جریان رودخانه فرا می‌خواند.
پس از مدتی گشت و گذار در حاشیه رودخانه سیمره به ساحل رودخانه سیمره می‌رسیم تا در زیر سایه درختان ناهار را صرف کنم. بلافاصله مدیر به همراه یکی از دوستان با تور ماهی‌گیری به سمت رودخانه می‌رود، اما هرچه تور می‌اندازد، از ماهی خبری نیست که نیست…
بنابراین گروهی از دوستان درصدد تهیه غذای ماهی هستند، اما با کنسرو ماهی! بعضی از دوستان نیز وارد رودخانه می‌شوند.
پس از صرف ناهار دکتر حسین‌زاده درخصوص رودخانه سیمره و جریان رودخانه‌ای و انواع بستر رودخانه توضیحاتی می‌دهند و جلسه با پرسش و پاسخ ادامه می‌یابد. با سیلاب سال گذشته انواع بسترهای رودخانه به خوبی نمایان هست، به‌ویژه بستر سیلابی که چند متر از بستر اصلی فاصله دارد.
دکتر رنجبران نیز هرازچندگاهی با نشان‌دادن سنگ‌های بستر رودخانه که دارای تنوع فراوانی است، نوع و جنس آن را بازگو می‌کنند.
گروه از مسیر جاده خاکی آهنگ برمی‌گردد. در مسیر بازگشت تفاوتی در میزان دبی رودخانه در بالا دست رودخانه سیمره از محل تلاقی با رود شیرز نمایان است. این را می‌توان از روی رسوب واریزه‌های چوبی در حاشیه سیمره و گاهی بر روی درختان دیگر تشخیص داد. سوال این‌جاست که چرا چنین است؟
تفاوت در حد یک الی دو متر است، رسوبات ریزدانه رس و ماسه و شاخ و برگ درختان نشان می‌دهد که جریان سیلاب قسمتی از جاده خاکی که حدود ۱۰ متر از بستر اصلی رودخانه ارتفاع دارد را نیز در بر گرفته است.
علت افزایش دبی، اضافه شدن جریان رودخانه شیرز به رودخانه سیمره است.
همچنان به‌صورت پیاده در مسیر جاده خاکی که دیواره کاو مانند آهکی آن را احاطه کرده، به پیش می‌رویم. گروه در میان جاده خاکی به راه خود ادامه می‌دهد.
از دیواره بلند کاو مانند عبور می‌کنیم و به سنگ‌های شیلی با میان لایه‌های آهکی می‌رسیم. دکتر رنجبران توضیحاتی درخصوص این سازند می‌دهند.
در مجاورت سنگ‌های شیلی به سنگ‌های درهم و به‌هم‌ریخته‌ای برخورد می‌کنیم.
گروه متوقف می‌شود. مدیر توضیحاتی در این خصوص می‌دهد. زمانی که به توده‌هایی به‌هم‌ریخته و درهم برخورد می‌کنیم، دو پدیده مدنظر قرار می‌گیرد: زمین لغزش و توده یخرفتی با توجه به این‌که وجود یخرفت‌های قدیمی در زاگرس بالای ارتفاع ٣٠٠٠ متری در دوران یخچالی است، پس یخرفت نمی‌تواند باشد؛ ضمن این‌که میزان رسوبات ریزدانه نظیر خاک در زمین لغزش‌ها فراوان‌تر هستند.
متاسفانه در محاورات عمومی زمین لغزش را رانش می‌نامند که از نظر علمی تعریف صحیحی نیست.
مینی‌بوس از را می‌رسد. مدیر درخواست می‌کند مینی‌بوس تا ابتدای جاده آسفالته برگردد، زیرا پدیده دیگر را باید به دانشجویان نشان دهند.
زمین لغزش را که رد می‌کنیم، به پادگانه آبرفتی در ارتفاع ١٠٠ متری از بستر رودخانه می‌رسیم.
دکتر حسین‌زاده درخصوص نحوه تشکیل پادگانه رودخانه‌ای توضیحاتی ارائه می‌دهد. تنوع در بافت و اندازه رسوبات و لایه‌بندی‌های متفاوت از شاخصه این پادگانه است.
تفاوت در اندازه رسوبات پادگانه خیلی زیاد است، به‌طوری که در یک لایه رسوبات ریزدانه و در لایه‌ای دیگر قلوه سنگ‌های درشت دانه مشهود است. علت آن تفاوت در میزان حجم آب رودخانه است.
گروه سوار مینی‌بوس می‌شود. طبق قرار مقرر است رستورانی هماهنگ شود تا شام صرف گردد، اما اطلاع می‌دهند خانواده خانم احمدی تدارک شام را دیده‌اند.
یک برنامه پیش‌بینی‌نشده. با وجود میل باطنی مدیر، از اعضا نظرخواهی می‌کنند، که همه با رفتن به منزل ایشان موافقت می‌کنند. با صرف شام در منزل خانواده احمدی به سمت ترمینال حرکت می‌کنیم. اتوبوس باید وی‌آی‌پی باشد، اما وی‌آی‌پی واقعی نیست. اعضای گروه از خانواده احمدی تشکر می‌کند.
ساعت هفت صبح به تهران می‌رسیم.
سفر مجازی به دره شگفت‌انگیز شیرز لرستان
پایان پیام
بخوانید: سفر مجازی و علمی به دریاچه گهر
