قلعه فلک الافلاک خرم آباد یا دژ شاپورخواست یادگاری از دوره ساسانی
به گزارش پایگاه خبری گلونی حمید ایزدپناه در مجموعه سه جلدی تاریخ جغرافیایی و اجتماعی لرستان نوشته است:
قلعه فلک الافلاک خرم آباد یا دژ شاپورخواست یادگاری از دوره ساسانی
بر روی تپه‌ای بزرگ و سنگی، در میان شهر خرم آباد مشرف به رودخانه‌ای که از شرق آن می‌گذرد، قلعه معروف و تاریخی فلک الافلاک ساخته شده است.
از زیر تپه، چشمه بزرگی جاری است که نزدیک به هفت سنگ آسیاب، آب دارد.
پایه‌های قلعه فلک الافلاک بر روی تیغه‌های سنگی و بنای سنگ قلوه‌ای استوار است. به‌طور کلی تاریخ بنا و نام سازنده اصلی آن معلوم و مشخص نیست.
ولی در گذشته به نام قلعه «شاپور خواست» مشهور بوده است. مورخین اسلامی اغلب نیز آن را به همین نام در آثار خود ذکر کرده‌اند.
مسیر دسترسی به قلعه فلک الافلاک
معرفی دژ شاپورخواست ساسانی
دژ شاپورخواست مربوط به دوره ساسانی در مرکز شهر خرم آباد قرار دارد.
یاقوت می‌نویسد: «شاپور خواست شهر و دژی است در کوه‌های لر» (برگزیده مشترک، ص ۱۰۹).
این اثر ضمن شرح وقایع اوایل قرن پنجم در لرستان از آن چنین ذکر می‌کند:
«… قبل کان بها (ای فی قلعه شاپور خواست) اربعون الف بدره دراهم و اربعانه الف بدره ذهبا سوی الجواهر النفسه و الثیاب و السلاح» (الکامل ۹/۷۹ و ۸۰).
صاحب مجمل التواریخ و القصص نیز ضمن بیان وقایع اواخر قرن چهارم و حوادث ابتدای قرن پنجم مربوط به دوره حکومت «بدر پسر حسنویه» و پسرش هلیل، نوشته است:
«… هلیل به بوکر رافع کس فرستاد که اگر خواهی که ترا بگذارم تا بروی، بوعیسی را به‌دست ده، ابوبکر رافع چنان دانست که چون بوعیسی نباشد، کار وی بلند گردد، موافق داشت این کار را…
پس چون «بدر» از همه جوانب معاونت یافت و گورانان بیامدند، او از دز بیرون آمد و با هلیل حرب کرد و بگرفتنش و بندی عظیم محکم بر نهادش و بازداشت، وزیرالوزرا ابوغالب، بی‌اندازه مال و نعمت از قلعه‌ای که از بر «شاپور خواست» بود برگرفت، از زرینه و سیمینه و تخت‌ها و جامه‌ها و نقد و جواهر که آن را قیاس نبود و هر چند در سپاه عراق چهارپا بود، بکرا گرفتند، جمله پربار کردند و به جانب بغداد رفتند و بعد از رفتن ایشان «بدر» به «شاپور خواست» آمد…» (مجمل‌التواریخ ص ۴۰).
بر روی تپه‌ای بزرگ و سنگی، در میان شهر خرم آباد مشرف به رودخانه‌ای که از شرق آن می‌گذرد، قلعه معروف و تاریخی فلک الافلاک ساخته شده است.
لسترنج به نام «شاپور خواست»، کلمه «دزیز» اضافه نموده و چنین می‌نویسد:
«… بدترین حسنویه اموال خود را که در سال ۴۰۴ به‌دست دیالمه افتاد، در قلعه شاپور خواست که «دزیز» نام داشت و از حیث استحکام با قلعه معروف «سرماج» برابر بود، نگاه می‌داشت…» (سرزمین‌های خلافت شرقی، ص ۲۱۷).
با این توضیح، بی‌شک قلعه‌ای که اکنون به فلک‌الافلاک موسوم است، همان است که در گذشته با نام شهر قدیمی «شاپور خواست» مشهور بوده است.
بنابراین، این ادعا که گفته می‌شود، قلعه فلک الافلاک در زمان اتابکان لر کوچک ساخته شده، نمی‌تواند درست باشد. احتمالا امرای این سلسله در تعمیر بنای آن کوشش داشته‌اند که برای این مطلب نیز سندی در دست نیست.
اصولا تابکان، نقطه اصلی و مرکز حکمرانی خود را بیشتر در دژهای دورافتاده‌ای که دسترسی به آن‌ها دشوار بوده، مانند «دژ منگره» و یا «چنگری» انتخاب کرده‌اند.
از اوایل قرن هشتم به بعد، و پس از بنای شهر تازه خرم آباد قلعه را نیز به نام شهر نامیده‌اند و به هنگام حمله امیرتیمور به خرم‌آباد، (۷۸۸ هجری) صاحب ظفرنامه، ضمن شرح وقایع آن می‌نویسد:
«… روز سیوم بفیروزی و خرمی، به خرم آباد رسید… صاحب قران کامگار یکشب بسعادت آن‌جا بگذارنید و روز دیگر بجهت محاصره قلعه خرم آباد جماعتی از سپاه را تعیین فرمود…»
دومورگان نیز در حین مسافرت خود این قلعه و باروی آن را دیده و عکسی از آن در کتاب خود جغرافیای غرب ایران چاپ کرده، ولی توضیحی درباره آن نداده است.
قلعه فلک الافلاک
دژ شاپورخواست مربوط به دوره ساسانی در مرکز شهر خرم آباد قرار دارد.
در یک رساله خطی که به شماره ۴۸۴/ف به‌عنوان جغرافیای لرستان در کتابخانه ملی نگهداری می‌شود، درباره این دژ و علت نامگذاری آن به «فلک الافلاک» و تاریخ تعمیر و ترمیم‌هایی که در آن انجام شده، نکته‌های مهمی آمده است. از آن جمله می‌نویسد:
اصل قلعه فلک الافلاک در بالای تپه واقع شده به قدر ۶۰ ذرع ارتفاع دارد و سه طرف آن کوه و کمر است و راهی ندارد مگر از طرف دیگر که خاک است.
قلعه را که در بالای تپه ساخته‌اند و حصار آن را بالا برده‌اند، بیراه شده است.
راه قلعه از جانب جنوبی تپه است و کمر را بریده از سنگ و گچ فرش کرده‌اند.
در زمانی که ولات [والی‌های لرستان] در لرستان بدون رویه و بدون استحقاق استیلا داشته‌اند و به خیالات فاسده حرکت می‌کردند، این قلعه چندان عمارتی نداشت و جز دو سه برج که نشیمن بوده و حصار قلعه فلک الافلاک چند انبار غله ساخته بودند.
در زمان خاقان که دولت قوام گرفت، حکومت لرستان تفویض نواب محمدعلی میرزای مرحوم شد. بالای همان تپه را عمارت و برج و خلوت متعدده و حصار محکم و حمام و غیره از جمله یک اطاق در سر برجی ساختند و فلک الافلاک نام نهاده و از تمام عمارات قلعه بلندتر است و مسلط است بر تمام شهر و بلوک خرم‌آباد. جایی با صفا بوده و اکنون تمام عمارات مخروبه‌شده و سقف اطاق‌ها ریخته و نزدیک به انهدام است.
از زمان خاقان مغفور الی حال، تعمیر درستی در این قلعه نشده و یک وقتی میرزا ابوطالب خان مرحوم، اندک مرمتی کرد و در همان جا منزل داشته است.
بعد از آن، سال به سال به خرابی افزوده، خاصه زمانی که چند سال قبل می‌گویند.
فوج همدانی در لرستان ساخلو بوده، در همین قلعه منزل کرده اکثر تیرها را سوزانیده‌اند.
و حال آن‌که در لرستان هیزم قیمت ندارد. بدون اغراق، در بعضی جاها از برای یک من چوب، یک طاقی که با ۲۰۰ تومان زده نمی‌شود، خراب کرده‌اند.
در میان قلعه در زمان قدیم، چاهی که دهنه آن سه ذرع است، کمر را تراشیده و سنگ را بریده به آب رسانیده‌اند و از سرابی که ما بین تپه است به دلو، آب می‌کشیده‌اند.
برای مصارف سکنه قلعه و باغچه و حمام. مخارج زیادی برای این چاه شده و در همان اوقات که ملوک‌الطوایف و بی‌نظمی در همه جا بوده، خیلی نافع و مفید بوده است.
قلعه‌ای هم در پایین این قلعه، کشکولی شکل ساخته شده، دور آن یک خمس فرسخ [۱۲۰۰ متر] است و دو درب دارد، یکی به جنوب و دیگر به شمال باز می‌شود.
بروج متعدده دارد. یکی از بروج معروف، برج سنگی است که تماما با گچ و آجر و سنگ‌تراش است. در سال دویم فرنفرمایی حضرت مستطاب والا ظل‌السلطان دامت شوکته، در بالای آن مختصر کلاه فرنگی مانند جایی با روح و صفا ساخته شده و یک ثلث از بدنه و بروج قلعه که خیلی مخروبه بوده، تعمیر خوبی کردند.
بروج دیگر که مسمی به ۱۲ برج است نیز با سنگ و آجر ساخته شده و از این دروازه برج تا برج سنگی که تقریبا دو ثلث از بدنه قلعه است، مخروبه است و تعمیر شده و اگر به همین زودی‌ها تعمیر نشود، منهدم می‌شود.
عمارت دیوانی و توپخانه و سربازخانه و به اصطلاح توپخانه و چاپارخانه، آسیاب و بعضی از اراضی مخروبه در میان این حصار است.
دژ شاپورخواست مربوط به دوره ساسانی در مرکز شهر خرم آباد قرار دارد. این مکان پربازدیدترین مکان در لرستان و یکی از پربازدیدترین مکان‌های تاریخی ایران است.
با این توضیح مهم و تاریخی، آشکار شد که نام «فلک‌الافلاک» را محمدعلی میرزا دولتشاه پسر فتحعلی شاه بر آن نهاده است.
در زمان رضا شاه و به هنگام ورود ارتش به خرم‌آباد، این دژ و محوطه وسیع پایین و اطراف تپه و حصار ۱۲ برجی، محل استقرار نظامیان شد که به تدریج به سربازخانه تبدیل شد و اقدام به ساختن خوابگاه برای سربازان و تشکیلات نظامی و اداری مربوط به آن کردند.
در ضمن قلعه فلک الافلاک را بدون رعایت همگونی و اصالت بنا، تعمیر و طاق‌های فروریخته را تیرپوش کرده و برای نگهداری سلاح از آن استفاده کردند و نام آن را نیز «دژ سپه» تغییر دادند.
کنگره‌های آن نیز در این زمان ساخته شدند. مدتی هم مرکز بی‌سیم لشکر بود. برای این منظور پنج دکل از لوله آهنی و بلند از سقف طاق‌های قدیمی عبور داده که زیان فراوانی به بافت اصلی طاق‌های آن وارد کرده بودند و در سال ۱۳۴۹ به هنگام تعمیر کلی، برداشته شدند.
در سال ۱۳۲۸ خورشیدی، به علت زلزله برج شمال باختری شکسته شد و چند ماه بعد فرو ریخت و ارتش نیز آن را بی‌توجه به بافت اصلی قلعه ترمیم کرد.
این قلعه از سال ۱۳۲۴ به بعد تبدیل به مرکز ذخایر و مهمات شده بود که با اعتراض اهالی از ترس انفجار، پس از مدتی تخلیه شده و تنها سلاح‌های کهنه و قدیمی که از عشایر به هنگام خلع سلاح مصادر شده بود و نیز پرونده‌ها و مکاتبات گذشته مربوط به ارتش در آن نگهداری می‌شد.
زندان فلک الافلاک
دژ شاپورخواست مربوط به دوره ساسانی در مرکز شهر خرم آباد قرار دارد.
پس از سقوط دولت ملی دکتر محمد مصدق در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی، گروهی از رهبران سیاسی و سیاستمداران و روزنامه‌نگاران و شاعران و نویسندگان و افرادی دیگر از دستگیرشدگان در تهران و شهرستان‌ها، به این دژ منتقل و زندانی شدند.
در آن روزگار و به همین دلیل، نام «قلعه فلک‌الافلاک» مشهور خاص و عام شد و در ذهن همگان این نام با نفرت همراه بود.
به علت نداشتن امکانات زیستی، پس از مدتی، زندانیان را آزاد و یا به نقاط دیگر فرستادند.
یک بار دیگر نیز در سال‌های ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۶ گروهی چند نفره از مخالفان زیر نظر سربازخانه و سربازان نگهداری شدند. به هر صورت تا سال ۱۳۴۹ دژ شاپورخواست در اختیار پادگان نظامی بود.
دژ شاپورخواست
دژ شاپورخواست مربوط به دوره ساسانی در مرکز شهر خرم آباد قرار دارد.
در سال ۱۳۴۹ خورشیدی، قلعه فلک‌الافلاک رسما به اداره فرهنگ و هنر لرستان که با مسئولیت و سرپرستی نگارنده تشکیل شده بود، قرار گرفت و جزو فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
از همان سال کار مطالعه و تعمیر و ترمیم آن زیر نظر مهندس‌ها و معماران اعزامی از سازمان ملی حفاظت آثار باستانی آغاز شد.
کار خاکبرداری و تعمیر و بازسازی آن به تدریج و پیوسته ادامه داشت.
کف اطاق‌های شمالی صحن دوم حفاری علمی شد. آثار اطاق‌ها و گچبری و طاقچه‌هایی از معماری گذشته در آن مشاهده شد که تاریخ آن‌ها اعلام نشد. (احتمالا مربوط به دوره مغول) از جمله طاق‌های تیرپوش به وسیله استادکاران بومی و اعزامی تعویض و دوباره مانند نمونه‌های اصلی، طاق زده شد.
چاه آب آن‌که پر از سوخته سلاح‌های قدیمی و خاک و سنگ بود، تخلیه و دوباره به چشمه آب دسترسی پیدا شد.
به طوری که با یک موتور آب شناور از آب آن استفاده می‌شد. ولی هنوز حجم آبگیر آن به خوبی آماده نشده بود.
درهای آن نیز مانند نمونه‌های قدیمی از چوب به وسیله استاد نجاران بومی ساخته و نصب شد.
کف محوطه‌ها و راهروها برابر نمونه‌ها به‌جا مانده، با سنگ قلوه فرش شد و پنج سال کوشش و انجام کارهای دشوار و سختی چون بالا بردن مصالح ساختمانی، به ثمر نشست و تلاش مهندسان و معماران و کارگران و مسئولان نتیجه بخشید.
قلعه و زندان به نام و هویت تاریخی خود مشهور شد و بر اساس سوابق و مدارک تاریخی که پیش از این به آن‌ها اشاره شد، به نام دژ شاپورخواست همان نام اصلی و باستانی، نام گرفت و به موزه تبدیل شد.
بخش مردم‌شناسی و کتابخانه (مرکز لرستان‌شناسی) و مرکز اسناد و قباله‌های تاریخی در سال ۱۳۵۵ و بخش موزه مفرغ و باستان‌شناسی در سال ۱۳۵۶ تکمیل و برای استفاده عمومی گشایش یافت.
ورود به فضای موزه از میان پادگان نظامی می‌گذشت که ترمیم و تعویض شد.
(چه خوب می‌شد اگر مسئولان، بخشی هم برای ظروف و مجسمه‌های پرارزش نقره عهد هخامنشیان که از (کلما کره) پل‌دختر به دست آمده است، فراهم می‌کردند.)
مشخصات قلعه یا دژ شاپورخواست
دژ شاپورخواست مربوط به دوره ساسانی در مرکز شهر خرم آباد قرار دارد.
قلعه دارای هشت برج است و محیط کلی آن ۶۰/۲۲۸ متر و بلندترین دیوار آن تا سطح تپه، ۵/۲۲ متر است.
در گذشته، تمام قلعه یک صحن داشته لکن در دوره‌های بعد با ساختن چند اطاق در وسط، آن را به دو قسمت تقسیم کرده‌اند.
در ورودی قلعه به جانب شمال باز می‌شود (تصویر شماره ۳/۲۳) و در برج جنوب غربی ساخته شده است.
پهنای آن ۱۰/۲ متر و بلندی آن سه متر است. این در، به یک راهرو سرپوشیده منتهی می‌گردد و داخل برج در سمت غربی دو اطاق و در شرق آن یک اطاق ساخته‌اند. این راهرو، با شیب کمی و پس از یک پیچ، به سمت شرق، به اولیه صحن می‌رسد.
صحن اول قلعه فلک الافلاک
صحن اول ۵/۲۲×۳۱ متر و طول آن شمالی جنوبی است و هشت اطاق دارد.
در شمال شرقی، راهرویی است که با هفت پله به محوطه‌ای منتهی می‌شود که چاه قلعه در آن واقع شده است.
عمق این چاه، تا انتهای تپه و تا چشمه‌ای است که از زیر تپه جاری است.
در گذشته آن مورد نیاز ساکنین قلعه فلک الافلاک از این چاه تامین می‌شده است.
دهانه چاه، چهارگوش و هر ضلع آن ۷۵/۲ متر و دیوار آن تا اندازه‌ای که اکنون پیدا است، یعنی تا عمق هفت متر با آجر ساخته شده و در این عمق، دهانه چاه را مسدود کرده‌اند و طوری دیواره آن ساخته شده که در هر چند متر می‌توانسته‌اند روی آن را بپوشانند.
درباره این چاه، افسانه‌های گوناگونی در میان مردم رواج دارد. از جمله گفته می‌شود در گذشته برای رصدکردن ستارگان و برای ستاره‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
ولی در این مورد مأخذی و مدرکی به دست نیامده، گرداگرد این قلعه بارویی بوده که به وسیله دوازده برج به هم متصل می‌شده است و بنا به گفته یکی از معمران، هر برج این بارو در هر ماه شاخص نیمروز بوده است.
اکنون از این بارو اثری نیست، ولی دومورگان تصویری از این قلعه و باروی آن در کتاب خود چاپ کرده است. (جغرافیای غرب ایران، ص ۲۱۰). امروز خیابان غربی قلعه هنوز به نام دوازده برجی مشهور است.
صحن دوم قلعه فلک الافلاک
در جنوب بنای وسط قلعه فلک الافلاک راهرویی است قرینه با راهرو منتهی به چاه، که به صحن دوم می‌رسد، طول این راهرو ۲۲ متر است و در سمت چپ راهرو، آبریزگاه قلعه ساخته شده و در سمت دیگر راهی است که به پشت بام قلعه منتهی می‌شود.
صحن دوم مستطیل شکل و مساحت آن ۲۱×۲۹ متر و طول آن شرقی غربی و دارای ۱۶ اطاق و ۱۱ کفش‌کن بین اطاق‌هاست،
کف اطاق‌ها یک متر و نیم بلندتر از کف حیاط است که این بلندی به وسیله چهار پله پر شده است.
در قسمت جنوبی، سه اطاق ساخته شده است که طول و عرض هر یک ۸۰/۳×۸۰/۱۰ متر و سه کفش‌کن که درازا و پهنای هر یک ۹۰/۱×۸۰/۱۰ متر است، اطاق‌های وسط و غربی، درازای بیشتری دارند، چون منتهی به دو برج جنوبی هستند.
در سمت شمال، چهار اطاق و چهار کفش‌کن هست که بزرگتر از همه، اطاقی است که سه ستون دارد.
اطاق دیگر دارای دو ستون است و اندازه قطر هر ستون ۹۷×۹۷ سانتیمتر و هر اطاق دو پنجره شمالی و دو در جنوبی دارد.
سمت شرقی، دارای پنج اطاق و دو کفش‌کن است، که یکی از اطاق‌ها به داخل برج راه دارد و در دیواره برج، چند مزقل و تیرکش تعبیه شده و طاق برج‌ها، مقرنی است که با طاق‌های زنجیری به هم متصل‌اند و تمام آن‌ها با آجرهای قرمز و بزرگ ساخته شده‌اند و مرتفع‌ترین دیوار خارجی در این سمت واقع شده است.
در سمت غربی، بنای برج آن تازه‌ساز است که دارای چهار اطاق و دو راهرو می‌باشد و درازا و پهنای هر یک ۳×۵ متر است.
در شمال شرقی، راهرویی است که هم به اطاقی تاریک که گویا زندان بوده و هم به پله‌هایی که برای رسیدن به پشت بام ساخته شده منتهی می‌شود.
دژ شاپورخواست مربوط به دوره ساسانی در مرکز شهر خرم آباد قرار دارد.
یکی از برج‌های شمالی در سال ۱۳۲۸ هجری شمسی فرو ریخت که به وسیله ارتش تجدید بنا یا بازسازی شد.
برج جنوب غربی نیز چند سال پیش خراب شد که به وسیله وزارت فرهنگ و هنر ترمیم شد. کنگره‌های قلعه فلک الافلاک گویا به فرمان رضاشاه ساخته شده‌اند.
در اطراف تپه نیز آثار سنگ‌قلوه‌ای دیده می‌شود و برج‌های جنوبی بر بنای سنگ‌قلوه‌ای نهاده شده است.
دژ شاپورخواست مربوط به دوره ساسانی در مرکز شهر خرم آباد قرار دارد.
پایان پیام
