کرکس و دال؛ دو واژه برای یک پرنده

کرکس و دال: دو واژه برای یک پرنده

به گزارش گلونی دکتر کامران کشیری درباره نامگذاری کرکس یا دال نوشت:

در زبان فارسی و لهجه‌ها و گویش‌های مرتبط با آن، پرند‌ه‌ای که بین عموم به «لاشخور» مشهور است و در انگلیسی vulture  خوانده می‌شود را «کرکس» هم می‌گویند. نام رایج دیگر برای این پرنده «دال» است.

این پرنده در زبان پارسی میانه (پهلوی ساسانی) karkās خوانده شده است.  در اوستا نیز به واژه «کَهرکاسَه» kahrkāsa برمی‌خوریم.

در زبان اوستایی، «کَهرکَه» kahrka به معنی کلی و عمومی «ماکیان» و نیز «خروس» است. هنوز هم «کرک» در بسیاری از لهجه‌ها و گویش‌های ایرانی برای انواع ماکیان‌سانان همچون مرغ، بلدرچین و کبک به کار می‌رود. از ترکیب این واژه با فعل as- به معنی خوردن، به «کَهرکاَسه» می‌رسیم که لفظا به معنی «ماکیان‌خوار» است.

نام دیگر این پرنده در  متون پهلوی «دالمن» dālman ضبط شده است. «دال» در فارسی کنونی کوتاه شده همین «دالمن» است.

اما در همین متون کرکس لقب جالبی هم دارد و آن «زرمان‌منش» zarmān-menišn است به معنی «پیری اندیش». زرمان در دین کهن زردشتی دیو پیری و کهولت است.

در بخش نهم از کتاب «بندهشن» که به توصیف انواع آفرینش‌ها پرداخته، درباره کرکس چنین می‌خوانیم:

Karkās ī zarmān menišn, ī ast dālman, nasā xwarišnīh rāy dād

(هرمزد) کرکس «پیری‌اندیش»، که «دالمن» است، را  برای لاشه خوردن آفرید.

اما نکته جالب در اینجاست که از نظر زبان‌شناسی، «دالمن» و «زرمان‌منش» هر دو در اصل و ریشه یک عبارت هستند!

منشا «دالمن» از زبان پارسی باستان است و نتیجه تحولات آوایی از پارسی باستان به پارسی میانه، و «زرمان‌منش» ناشی از یک اشتباه در تحلیل واژگان در ترجمه پهلوی از اوستا.

در بند سی‌و‌سوم از «بهرام یشت» و بند سیزدهم از «دین یشت» اوستا از کرکس به صورت kahrkāsa  یاد شده است و لقب او zarǝnumainiš به معنی «زرین‌طوق‌» است. با توجه به این صفت که اشاره به پرهای کم-رنگ اطراف گردن کرکس دارد، به احتمال بسیار منظور گونه‌ای از کرکس است که امروزه در ایران پرنده‌شناسان آن را «دال معمولی» می‌نامند.

همان که در انگلیسی griffon vulture با نام علمی  Gyps fulvus  است و در اوراسیا پراکندگی گسترده‌ای دارد.

همین ترکیب اوستایی است که در زبان پارسی میانه «زَرمان منش» شده، اما چرا زرمان منش؟

با گذشت زمان، مفسرین اوستا که دیگر با معنی اصلی این ترکیب یعنی «زرین‌طوق» آشنایی نداشتند، «زَرِنومَینیش» را ترکیبی از «زرمان» به معنی پیری و «منش» به معنی اندیشه گرفتند. این اشتباه که در زبان‌شناسی «اشتقاق عامیانه» خوانده می‌شود هنگامی رخ می‌دهد که معنی اصلی واژگان و ترکیبات به دلیل گذشت زمان دیگر فراموش شده و افراد برای تحلیل معنی آنها از اطلاعات روزگار خودشان استفاده می‌کنند.

یکی از نمونه‌های رایج اشتقاق عامیانه در نوشته‌ها و گفته‌ها به زبان فارسی، معنی نام شهر مشهور «همدان» است. نام این شهر در کتیبه بیستون به صورت «هَگمَتانه» hagmatāna  آمده و ترکیبی است از پیشوند ham و ریشه gam- و در کل به معنی محل گردآمدن و جمع شدن.

اما این معنی به تدریج فراموش شد و بعدها تصور می‌کردند چون شهر همدان دانشمندان و علمای زیادی داشته، نام آن در اصل «همه‌دانا» بوده است! نمونه‌های بسیاری از این دست اشتقاق عامیانه را می‌توان در نوشته‌های کهن در شرح معنی کلمات دید.

اهمیت دانش زبان‌شناسی هم در همین است، زیرا اشتقاق درست واژگان را مطابق اصول علمی به ما نشان می‌دهد.

اما «دالمن» از کجا آمده؟ این واژه در اصل متعلق به زبان پارسی باستان بوده و تلفظ دیگری برای همان لقب کرکس یعنی «زرین‌طوق» است!

از ویژگی‌های زبان پارسی باستان در مقایسه با دیگر زبانهای ایرانی باستان همچون اوستایی و مادی، تبدیل شدن واج «ز» به «د» در تحولات آوایی است.

به همین دلیل است که مثلا برای نام کهن سرزمین سیستان (که در متون فارسی زرنگ و زرنج آمده) هم «زرنکه» داریم و هم «درنگیانه»  و بسیار نمونه‌های دیگر.

اصل ایرانی این ترکیب از دو کلمه است:

*zarnu- به معنی «زرد» که با توجه به تحولات آوایی در پارسی باستان

*darnu- شده و واژه *mani- به معنی «گردن»

از ترکیب این دو به *darnu-mani- می‌رسیم که تلفظ پارسی باستان از عبارت اوستایی – zarǝnumani- است  و هر دو به معنی «زرین‌طوق» هستند. همین «درنو-منی» است که با تحولات آوایی از جمله تبدیل واج «ر» به «ل» در نهایت در پارسی میانه به «دالمن» تبدیل شده است.

بنابراین، کرکس همان است که در اوستایی «کَهرکاسَه» خوانده شده و اصل ایرانی باستان آن *karkāsa بوده و از همینجا «کَرکاس» پهلوی و «کَرکَس» فارسی را داریم.

«دال» هم کوتاه شده «دالمن» پهلوی است که خود از اصل «دَرنو-مَنی» پارسی باستان آمده و تلفظ دیگری است از «زَرِنو-مَینی» اوستایی.

به بیان دیگر، کرکس در اصل نام این پرنده و «دال» در اصل لقب او بوده است.

دال پرشمارترین کرکس ایران است

پایان پیام

ایرانی‌ها چه دغدغه‌هایی دارند؟
اینجا را ببینید