گزارشی درباره روابط بازرگانی ایران و کمپانی هند شرقی هلند در قرن ۱۸

در ۲ تیر ۱۴۰۲ 0

دیتارود وان ریدن، یکی از اعضای کمپانی هند شرقی هلند در کتاب «گزارشی درباره روابط بازرگانی ایران و کمپانی هند شرقی هلند در قرن ۱۸ م.» به آغاز تجارت هلند در ایران می‌پردازد؛ سپس درباره دین ایرانیان، تعلیم و تربیت شاهان، راه و روش حکومتی پادشاهان و ویژگی‌های مهم‌ترین وزیران مملکت ایران نکاتی را ارائه می‌دهد.

به گزارش گلونی به نقل از ایبنا، بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن کتاب «گزارشی درباره روابط بازرگانی ایران و کمپانی هند شرقی هلند در قرن ۱۸ م.» نوشته دیتارود وان ریدن با ترجمه مشترک ویلم فلور و داریوش مجلسی را به چاپ رساند.

این کتاب ترجمه گزارشی است از دیتارد وان ریدن یکی از اعضای کمپانی هند شرقی هلند درباره فعالیت این شرکت در ایران به روزگار صفویان و اوایل عصر نادری که برای تحقیق در قسمتی از تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران بسیار مفید است.

فعالیت این کمپانی که دفتر مرکزی آن در اندونزی قرار داشت، مقارن بود با فعالیت کمپانی هند شرقی انگلیس که می‌کوشید رقبای خود را به هر وسیله از ایران و اطراف اقیانوس هند دور کند و در این کار موفق نیز شد. قسمتی از این گزارش درباره همین رقابت‌ها میان هلندی‌ها و انگلیسی‌ها و فرانسوی‌ها و موضع ایرانیان در قبال آن‌هاست.

فهرست مطالب کتاب عبارتند از: «فصل اول: آغاز ارتباط و تجارت ما»، «فصل دوم: دین اکثریت ایرانیان»، «فصل سوم: تعلیم و تربیت شاهان ایران»، «فصل چهارم: راه و روش حکومتی پادشاهان»، «فصل پنجم: خصوصیات مهم‌ترین وزیران مملکت»، «فصل ششم: عامه مردم و بازرگانان»، «فصل هفتم: شرح رقیبان تجاری کمپانی»، «فصل هشتم: راهزنان دریایی و دیگر دزدان»، «فصل نهم: کالاهای بازرگانی که در این حدود به فروش می‌رسد»، «فصل دهم: صادرات»، «فصل یازدهم: اقامتگاه‌های ما»، «فصل دوازدهم: مسکوکات رایج در کشور ایران»، «فصل سیزدهم: پیشکش‌های متداول»، «فصل چهاردهم: شرح وضع دفتر نمایندگی کمپانی در بندرعباس در زمان ما»، «فصل پانزدهم: تشریح وضع فعلی خارک»، «فصل شانزدهم: وضع مسکن و شرایط سکونت» و «فصل هفدهم: نکاتی درباره چگونگی پیشبرد تجارت».

اگرچه ون ریدن برای نوشتن گزارش خود به دانش و تجربه شخصی درباره ایران متکی نبود، اما توانست دیدگاهی قابل توجه درباره فراز‌ونشیب‌های شرکت در آن کشور ارائه دهد. البته گاه پیداست که او روش چسب و قیچی را با کپی‌کردن بخش‌هایی از گزارش‌های مدیران شرکت در ایران که برای جانشینان آنها نوشته شده، اتخاذ کرده است.

با این وجود یک گزارش مناسب داخلی تهیه کرد. به این ترتیب گزارش ون ریدن پس از گزارش ون دام در همین موضوع، دومین وصف نظام‌مند از تاریخ شرکت هند شرقی هلند است.

تا آنجا که به ایران مربوط می‌شود، گزارش ون ریدن درباره سیاست و عملکرد شرکت در این کشور بسیار ناچیز است. در ۲۲ آوریل ۱۷۵۷ شورای باتاویا درباره گزارش او بحث کرد؛ اما تصمیم محرمانه‌ای که پس از این بحث گرفته شد، حتی در هیچ دفتری از دفاتر شورا ثبت نشده است.

نویسنده ابتدا به آغاز تجارت هلند در ایران می‌پردازد؛ سپس درباره دین ایرانیان، تعلیم و تربیت شاهان، راه و روش حکومتی پادشاهان و ویژگی‌های مهم‌ترین وزیران مملکت ایران نکاتی را ارائه می‌دهد. ون ریدن بعد از این درباره تجارت و بازرگانی ایرانیان گزارشی را ارائه می‌دهد؛ از قبیل کالاهایی که در این حدود به فروش می‌رسد، شرح رقیبان تجارتی کمپانی، صادرات، مسکوکات رایج در ایران و …. .

در ۲۸ نوامبر ۱۷۲۵، یعقوب ماسل، فرماندار شرکت هندشرقی هلند voc در باوتایا نامه‌ای به هفدهمین هیئت مدیره شرکت در آمستردام نوشت و به آنها اطلاع داد که گزارشی درباره وضعیت فعلی و مشکلات شرکت و راههای بهبود آن نوشته است. او این گزارش را که عنوان «ملاحظاتی درباره وضعیت اجتناب‌ناپذیر کمپانی» بود و در آن طی ۱۹۲ نکته یا نقطه نظر، دلایل رکود شرکت و فرصت‌های تجدید حیات آن را توضیح داده بود، ضمیمه همان نامه کرد.

ماسل در بررسی‌های خود اظهار کرده است که طی ۱۵ سال گذشته، وضعیت شرکت به دلیل جنگ ویرانگر در مالاربا، مکاسر و جاوه و تصمیمات نادرست در اولین سال‌های پانزده سال، ۵۰ درصد از سود را از دست داده است.

علاوه بر آن، در نیمه دوم آن دوره هزینه‌های شرکت افزایش یافته است، زیرا مشکلات جاوه، هزینه‌های رو به رشد شعبه‌های تجاری در سیلان، کوروماندل، بنگال، سورات و دیگر مناطق را افزایش داده است. ماسل به این نتیجه رسیده بود که اگر شرکت اقدامات لازم را برای اصلاح وضع خود انجام ندهد، به زودی با ورشکستگی روبه‌رو خواهد شد.

براساس محاسبه ماسل کل هزینه‌های آسیایی کمپانی هند شرقی هلند ۹۳ تن طلا بوده است که از آن میان سهم شعبه تجاری شرکت در ایران نیم تن بوده است.

سود ناخالص شرکت، در آسیا و هلند ۱۲۷ تن طلا تخمین زده شده بود که پس از کسر هزینه‌ها و ضررهای کلیه شعبه‌های تجاری به ۳۴ تن تقلیل می‌یافت.

این ۳۴ تن هم برای پرداخت هزینه‌های دفاعی، هزینه‌های شرکت در هلند و سود سهام نیاز بود. پس از این پرداخت فقط ۶ تن برای هزینه‌های جانبی مانند مقابله با خطرهای دریایی، بیمه و موارد مشابه باقی می‌ماند. به طور خلاصه هیئت مدیره اعلام کرد که: «به این ترتیب محاسبه نشان می‌دهد که شرکت ورشکست خواهد شد.»

بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن کتاب «گزارشی درباره روابط بازرگانی ایران و کمپانی هند شرقی هلند در قرن ۱۸ م.» نوشته دیتارود وان ریدن با ترجمه مشترک ویلم فلور و داریوش مجلسی در ۲۰۸ صفحه به بهای ۲۹۰ هزار تهران به چاپ رساند.