گونه چیست و جانوران چگونه دسته بندی می‌شوند؟

گونه چیست و جانوران چگونه دسته بندی می‌شوند؟

به گزارش گلونی بسیاری از ما بارها و بارها واژه «گونه» را شنیده‌ایم.

پلنگ گونه ارزشمندی است، بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری در خطر انقراضند، و جملاتی از این قبیل.

اما واقعا گونه چیست؟

پاسخ به سوال گونه چیست چندان هم ساده نیست، هرچند درنگاه اول ممکن است خلاف این به نظر برسد.

در گذشته‌های دور، زیست شناسان موجودات زنده را بر اساس شباهت‌های ظاهری آنها دسته بندی می‌کردند. اما این دسته‌بندی بر اساس معیاری ثابت انجام نمی‌شد و تابع عقاید شخصی، اجتماعی، مذهبی و فرهنگی بود.

به تدریج و با توسعه و تکامل علم، زیست شناسی هم به عنوان یکی از شاخه‌های علم پا گرفت و تمرکز خود را بر شناسایی و توصیف موجودات زنده گذاشت.

در سده هجدهم میلادی، زیست شناس سوئدی « کارل فن لینه» نخستین گام را برای ایجاد کردن نظامی ثابت و روشمند برای تقسیم بندی موجودات زنده برداشت. بر اساس تقسیم بندی لینه – که هنوز هم در زیست شناسی رایج است- موجودات زنده به چند «سلسله» Kingdom تقسیم می‌شوند. در هر سلسله چند «شاخه» Phylum وجود دارد. در هر شاخه چند «رده» Class داریم و در هر رده چند «راسته» Order، هر راسته دارای یک یا چند «خانواده» Family است. داخل هر خانواده یک یا چند «جنس» Genus وجود دارد و هر جنس دارای یک یا چند «گونه» Species است.

در این تقسیم بندی، تنها واحد ملموس که می‌توانیم آن را در طبیعت مشاهده کنیم همین «گونه» است. در زمان‌های دور، موجوداتی که عمدتا از نظر ظاهری شبیه یکدیگر بودند را گونه می‌نامیدند. مثلا ببر یک گونه است و گرگ یک گونه دیگر.

از آنجا که در تمدن غرب زبان‌های یونانی و لاتین به عنوان زبان مذهبی و علمی رواج داشتند، لینه نیز در نام‌گذاری‌‌های علمی خود از این دو زبان استفاده کرد.

گونه چیست

پانترا

برای پاسخ به پرسش گونه چیست، بگذارید ببینیم گونه‌ای مثل شیر در سیستم طبقه بندی لینه چه موقعیتی دارد؟

نام هر گونه در سیستم لینه دارای دو بخش است، بخش اول نام «جنس» است و بخش دوم اختصاص به گونه مورد نظر دارد. در این مثال، نام علمی گونه شیر Panthera leo است.

«پانترا» نام جنس است و گونه‌های دیگری همچون پلنگ Panthera pardus، ببر Panthera tigris و جگوار Panthera onca هم در همین جنس قرار دارند.

این گونه شیر که متعلق به جنس پانترا است، در خانواده گربه سانان Felidae قرار می‌گیرد، این خانواده عضوی از راسته گوشتخواران Carnivora است.

این راسته به شاخه «طنابداران» Chordata تعلق دارد که خود بخشی از سلسله «جانوران» Animalia است.

می‌توانید بدون پرداخت هزینه و با امتیازهای اسنپ‌کلاب خود به حفاظت از گونه‌ی خرس قهوه‌ای کمک کنید. کافی‌ است در سوپراپ اسنپ روی آیکون «امتیاز» ضربه بزنید و بعد از ورود به اسنپ‌کلاب از بخش نیکوکاری در طرح «حفاظت از گونه‌ی خرس قهوه‌ای» مشارکت کنید

اما زیست شناسان به زودی فهمیدند که تنها شباهت یا تفاوت ظاهری معیار خوبی برای شناسایی گونه‌ها نیست. در یک جمعیت از موجودات زنده، تنوع صفات دیده می‌شوند. مثلا برخی بلندترند و برخی کوتاهتر. برخی رنگ روشن دارند و برخی رنگ تیره، و به همین ترتیب. پس نمی‌توان همه اعضای یک گونه را دقیقا شبیه به هم در نظر گرفت یا صرفا به خاطر داشتن تفاوت آنها را گونه‌هایی مجزا پنداشت.

به تدریج، زیست شناسان برای ارائه تعریف دقیق‌تری از گونه به معیار جدیدی دست یافتند: توانایی تولید مثل.

بر اساس این معیار جدید، دو موجود هنگامی دو گونه متفاوت محسوب می‌شوند که نتوانند با یکدیگر تولید مثل کنند. به این تعریف، «تعریف زیست شناسی گونه» می‌گویند. مطابق این تعریف، اعضای یک گونه همدیگر را به عنوان جفت می‌شناسند و با یکدیگر تولید مثل می‌کنند.

اما مشکلی بر سر راه این تعریف وجود دارد. موجوداتی مثل الاغ و اسب به وضوح از یکدیگر متفاوتند و دو گونه مجزا در نظر گرفته می‌شوند. اما توانایی جفتگیری و تولید مثل با یکدیگر را دارند که حاصل آن قاطر است. تبصره‌ای که زیست شناسان بر این تعریف افزودند این بود که اعضای دو گونه متفاوت با یکدیگر تولید مثل نمی‌کنند، و اگر بکنند فرزند حاصل عقیم خواهد بود، مثل همین قاطر.

گرچه این تبصره تعریف زیست شناسی گونه را واضح‌تر کرد، اما مشکل دیگری همچنان پابرجا بود: گونه‌های موجودات زنده یا یکدیگر ‌خویشاوندند و نیای مشترک دارند. اما همه آنها با سرعتی ثابت و با یکدیگر تفکیک و تکامل از هم را آغاز نکردهاند. به همین دلیل برخی گونه‌ها کاملا از یکدیگر مستقل شده و ابدا با یکدیگر تولید مثل نمی‌کنند، مثل خرس و گرگ. اما گونه‌هایی با خویشاوندی نزدیک‌تر ممکن است همچنان توانایی تولید مثل با یکدگیر را حفظ کرده باشند و فرزندشان هم عقیم نباشد.

نمونه این مثال ببر و شیر هستند. ببر و شیر دو گونه مجزا ولی خویشاوند هستند که میلیونها سال پیش نیای مشترکی داشته‌اند. امروزه ببر و شیر به دلایل مختلفی از جمله تفاوت زیستگاه و رفتار یکدیگر را به عنوان جفت نمی‌شناسند و در طبیعت تولید مثل نمی‌کنند. اما در باغ وحش‌ها شیر و ببرهایی که از تولگی با یکدیگر بزرگ شده‌اند را بعضا با هم جفت انداخته و از آنها دورگه گرفته‌اند، دورگه‌هایی که «لایگر» و «تایگون» خوانده می‌شوند.

گرچه لایگر و تایگون در طبیعت وجود ندارند، اما والدین آنها با وجود تعلق داشتن به گونه‌هایی متفاوت، هنوز توانایی تولید مثل با یکدیگر را در خود حفظ کرده‌اند.

دشواری دیگر در این تعریف، بررسی رفتار تولید مثلی موجودات در طبیعت است. زیست شناسان برای اینکه بدانند دو جمعیت موجودات زنده با یکدیگر تولید مثل می‌کنند یا نه باید مدت‌های طولانی در طبیعت زندگی کرده و رفتار موجودات زنده را با دقت زیر نظر بگیرند. چنین کاری در مورد بسیاری از موجودات زنده ابدا آسان نیست، زیرا بسیاری از آن‌ها در مناطقی دور از دسترس به سر می‌برند یا کمیاب و مردم گریزند.

خوشبختانه در دهه‌های اخیر، دانش ژنتیک به کمک ما آمده است تا بدانیم گونه چیست. دانشمندان امروزه می‌توانند با بررسی ماده وراثتی موجودات زنده یا همان « دی ان ای» میزان خویشاوندی آنها با یکدیگر را مشخص کرده و دقیقا نشان بدهند که دو جمعیت از موجودات زنده با یکدیگر آمیزش و اختلاط داشته‌اند یا نه. از اینجاست که در سال‌های اخیر تعریف جدیدتری از گونه پیشنهاد شده است: گونه ژنتیکی.

بر اساس این تعریف، زمانی دو موجود زنده به دو گونه متفاوت تعلق دارند که با مقایسه ماده وراثتی آنها مشخص شود آن دو از نظر ژنتیکی به حد کافی از یکدیگر متمایز هستند که بتوان آنها را در دو گروه مجزا قرار داد. نحوه تعیین این تفاوت و جزئیات آن نیازمند داشتن اطلاعات از دانش ژنتیک است و در محدوده این نوشتار نیست.

مزیت این تعریف در اینجا است که با دقت و بدون نیاز به گذراندن وقت طولانی در طبیعت به زیست شناسان نشان می‌دهد دو جمعیت مورد نظر با یکدیگر تولید مثل می‌کنند یا نه.

به این ترتیب، مفهوم گونه ژنتیکی عملا مکمل مفهوم زیست شناسی گونه است.

معیارهای متفاوت دیگری نیز برای شناسایی گونه‌ها پیشنهاد شده که محدوده‌هایی از علم زیست شناسی از اکولوژی تا رفتارشناسی را در بر می‌گیرد.

در نهایت، برای یک جمع بندی مختصر و مفید، می‌توانیم گونه را چنین تعریف کنیم:

به دو جمعیت از یک موجود زنده زمانی گونه گفته می‌شود که در حالت طبیعی یکدیگر را به عنوان جفت شناسایی نکرده و با یکدیگر تولید مثل نکنند و در عین طاالعات ژنتیکی نیز باید تفاوت و تمایز این دو جمعیت را به ما نشان بدهند.

دو گونه می‌توانند از نظر ظاهری به یکدیگر شبیه باشند یا نباشند. به عبارت دیگر بیشتر گونه‌ها ظاهری متفاوت از یکدیگر دارند، ولی در بسیاری از موارد چنین نیست.

اما اعضای یک گونه نیز همگی عینا از نظر ژنتیکی شبیه هم نیستند و با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند. این تفاوت‌ها می‌توانند ظاهری باشند یا نباشند. به این تفاوت‌های جزئی اعضای یک گونه که جمعیت‌های متفاوت آن گونه را تشکیل می‌دهند «زیرگونه» subspecies گفته می‌شود. در اینجا هم معیار اصلی تفاوت‌های ژنتیکی است نه ظاهری.

پلنگ

برای مثال، گونه پلنگ در جهان پراکنشی وسیع از افریقا تا خاور میانه تا چین و روسیه دارد. طبیعی است که جمعیت‌های پلنگ‌ها در چنین گستره جغرافیایی وسیعی عینا شبیه یکدیگر نباشند. پلنگ‌های ساکن فلات ایران بزرگترین جثه را در میان پلنگ‌های جهان دارند، اما پلنگ‌های شبه جزیره عربستان کاملا برعکس بسیار کوچکند. به همین ترتیب بین پلنگ‌های هندوستان و سریلانکا با پلنگ‌های جاوه و چین تفاوت‌های ظاهری و ژنتیکی واضحی وجود دارد. به این تفاوت‌های موجود در جمعیت‌های یک گونه «زیرگونه» subspecies گفته می‌شود. نام علمی زیرگونه‌ها سه بخشی است.

در مثال قبلی، پلنگ‌های فلات ایران به زیرگونه پلنگ ایرانی Persian Leopard (panther pardus tulliana) و پلنگ‌های شبه جزیره عربستان به زیرگونه پلنگ عربی Arabian Leopard (Panthera pardus nimr) تعلق دارند.

خرس قهوه ای

مثال دیگر در این زمینه گونه خرس قهوه‌ای Ursus arctos است. خرس قهوه‌ای در بخش عمده نیمکره شمالی یافت می‌شود و دارای زیرگونه‌های متعددی همچون خرس خاورمیانه یا خرس سوری، خرس تبتی، خرس گریزلی، خرس کودیاک و … است.

خرس‌‌های ایران هم از زیرگونه خرس سوری Syrian Brown Bear (‌Ursus arctos syriacus‌) به شمار می‌روند که از ترکیه تا قفقاز و بین النهرین تا ایران پراکندگی دارند.

پایان پیام

نویسنده: دکتر کامران کشیری