هویت جمعی ایرانیان در سده‌های نخستین اسلامی
هویت جمعی ایرانیان در سده‌های نخستین اسلامی
به گزارش گلونی کانال بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار از برگزاری دهمین نشست از سلسله مجالس علمی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار در روز پنج‌شنبه، ششم مهرماه در کانون زبان پارسی خبر داد.
در این نشست دکتر زهره خسروی در موضوع «شعوبیه، هویت جمعی ایرانیان در سده‌های نخستین اسلامی» سخن گفتند.
در آغاز جلسه، آقای شهریار شاهین‌دژی به معرفی سخنران این نشست و سوابق علمی و تحقیقی ایشان پرداختند.
پس از آن دکتر خسروی با تشکر از دکتر جلال خالقی مطلق که این مجلس علمی به خواستاری ایشان برگزار شد، سخنان خود را آغاز کردند و در معرفی نهضت شعوبیه آن را جنبشی برابری‌خواهانه و ضد عربی خواندند که ماهیتی چندقومیتی داشت و نخستین بار در سده‌های دوم تا چهارم هجری قمری در عراق و در واکنش به برتری‌جویی اعراب و عصبیت آنها به وجود آمد.
این جنبش در پی یک تعریف جدید از خودباوری بود و تقویت عزت نفس غیراعراب در مقابل اعراب را دنبال می‌کرد و مهم‌ترین دستاوردش یک هویت جمعی بر پایه آموزه‌های اسلامی مثل برابری و مساوات بود.
ایشان در ادامه به زمینه تاریخی پیدایی این نهضت پرداختند و در پاسخ به این سؤال که چرا شعوبیه به عنوان یک جنبش ضد عربی و برابری‌خواهانه در جامعه‌ای به وجود آمد که برابری و مساوات را تبلیغ می‌کرد، بیان داشتند:
برای پاسخ به این سؤال باید به دوره جاهلیت بازگردیم. نظام سیاسی در عصر جاهلی بر ساختارهای قبیله‌ای بنا نهاده شده بود و شخص به قبیله خود احساس تعلق خاطر می‌کرد که به آن «عصبیت» گفته می‌شد و «نسب» نقش بزرگی در ایجاد این تعلق خاطر ایفا می‌کرد.
عرب جاهلی اعتقاد به یک نهاد بالاتر دولتی نداشت. در چنین محیطی پیامبر اسلام با شعار برابری نژادی و مساوات توانست جامعه‌ای ایجاد کند که در آن علایق دینی و مذهبی بر علایق نژادی و قبیله‌ای برتری داشت.
اما پس از وفات پیامبر و در زمانی که به سبب فتوحات، جغرافیای اسلام گسترش یافته بود، جامعه عربی به سنت‌های قدیمی خود بازگشت و یک نوع تفکر رهبری و سلطه‌طلبی عربی در سرزمین‌های فتح‌شده تسلط یافت.
اعراب به اقوام دیگر که پیشینه سیاسی، اجتماعی و سنتی متفاوتی داشتند به چشم زیردست می‌نگریستند.
هویت جمعی ایرانیان در سده‌های نخستین اسلامی
در دوره عباسیان، با حضور عناصر غیرعرب و غالباً ایرانی در صحنه قدرت، انقلابی در حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به وجود آمد. وزیران، دبیران و کارگزاران ایرانی دربار خلافت با شناخت عمیقی که به تاریخ، فرهنگ و زبان خود داشتند دست به ترجمه کتاب‌هایی زدند و بسیاری از آثار فارسی میانه را به عربی ترجمه کردند.
اینان از نخستین شعوبیان معروف بودند که فرهنگ و سنت ایرانی را به دربار خلافت و جهان اسلام معرفی کردند.
حکومت‌داری ساسانیان در دوره عباسی یک الگو به شمار می‌آمد و خلفای عباسی خود را میراث‌داران حکومت‌داری ایرانی می‌دانستند و جانشینان پیامبر در کنار عیدهای اسلامی، نوروز و سده را نیز جشن می‌گرفتند و سنت‌های ساسانی را در دربار خود برپا می‌داشتند. تحت تأثیر این اقدامات دین اسلام در دوره عباسیان به دینی جهانی مبدل می‌شود که دیگر صرفاً عربی نبود.
از مهم‌ترین عوامل گسترش شعوبیه در دوره اول عباسی جنبش ترجمه بود. در این دوره آثاری از فرهنگ‌ها و تمدن‌های باستانی ایرانی، یونانی، هندی، سریانی، و نبطی به زبان عربی ترجمه شد و همین مسئله به غنای زبان عربی نیز انجامید.
شاخصه‌های شعوبیان موضوعی بود که دکتر زهره خسروی در ادامه به آن پرداختند و بیان داشتند: سه شاخصه مهم شعوبیان «اصل غیرعربی»، «روشنفکری و نخبگی» و «تعصب» بود.
شعوبیه یک جنبش چندقومیتی و متشکل از اقوامی چون ایرانیان، مصریان، سوریان و نبطیان بود. شعوبیان نخبگان جامعه خود بودند و مناصب عالی را در دست داشتند. مانند برمکیان که در دربار خلافت عباسی به منصب وزارت رسیدند.
اینان تفکرات ضدعربی و برابری‌خواهانه خود را به نگارش درمی‌آوردند و آثاری را خلق می‌کردند و به غیرعرب بودن خود تعصب می‌ورزیدند.
دکتر خسروی در پایان سخنان خود بیان داشتند: از سده سوم به بعد شعوبیه در ایران بیشتر ماهیت ملّی پیدا می‌کند.
استقرار زبان فارسی به عنوان زبان علمی و ادبی در ایران تحت تأثیر دو عامل مهم رخ می‌دهد.
یکی حافظه جمعی توده مردم و علاقه و احساس پیوند آنها به گذشته خود و دیگر ظهور سلسله‌های ایرانی مثل سامانیان که از طریق ترجمه آثار مهم دینی به فارسی، مرزهای این زبان را گسترش دادند.
پس از استقرار زبان فارسی به عنوان زبان علم و ادب، جهان اسلامی جهانی دوزبانه می‌شود و فارسی در کنار عربی در سرزمین‌های اسلامی رسمیت و رواج می‌یابد.
در پایان این مجلس علمی پس از گرامی‌داشت یاد مرحوم دکتر ابوالفضل خطیبی، دکتر خسروی به پرسش‌های حاضران در جلسه پاسخ گفتند.
بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار؛ تعمیم زبان فارسی، تحکیم وحدت ملّی و تمامیت ارضی
ترقی و تمدن و نجات مملکت به قلم سید حسن تقی زاده
پایان پیام
کد خبر : 280206 ساعت خبر : 8:05 ق.ظ