ضحاک به روایت دکتر اکبر نحوی در کتاب نقش خیال

ضحاک به روایت دکتر اکبر نحوی در کتاب نقش خیال

به گزارش گلونی در کانال بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار بخشی از نقش خیال منتشر شده است. دکتر اکبر نحوی در کتاب نقش خیال نوشته است:

پندار معرب بودن ضحاک پیشینه دیرینی دارد و گویا نخستین بار طبری روش تعریب آن را مطرح کرده است. در اظهار نظری دیگر گفته‌اند که ضحاک معرب ده آک (۱۰ عیب) است.

نلدکه در تاریخ ایرانیان و عرب‌ها این موضوع را از منظری دیگر نگریسته است و می‌گوید ایرانیان پس از شکست از عرب‌ها کینه‌ای از آنها در دل گرفتند و «همین کینه است که پادشاه دیوسیرت ده‌آگ را عرب ساخته و نام او را عربی خالص (ضحاک) کرده است».

ده آک داشتن ضحاک مبتنی بر روایتی است که می‌گوید وی ده عیب داشت. به‌درستی نمی‌توان فهمید که نلدکه به این اشتقاق عامیانه باور داشته است یا فقط سخنان دیگران را نقل می‌کند.

به‌هرروی پیداست که دهاک کوتاه شده اژی‌دهاک یا ازدهاک است و احتمالاً برخی از راویان از سر ذوق یا بی‌اطلاعی آن را به دو جزء ده + آک تجزیه و این حکایت را درباره او جعل کرده‌اند…

ضحاک نه می‌تواند معرب ازدهاک/ اژدهاک باشد و نه محرف آن. در اینجا باید ناگزیر به این پرسش پاسخ داد که پس چرا تلفظ این دو واژه تا به این حد به یکدیگر نزدیک و هر دو نام یک نفر است.

پاسخ به این پرسش آسان نیست. اما آنچه به ذهن نگارنده می‌رسد این است که شاید اژی‌دهاک مذکور در اوستا و ازدهاک متون پهلوی شخصیتی تاریخی بوده است که سرگذشت او با افسانه‌های ایرانی و سامی در هم آمیخته و کم‌کم در چهره‌ای اساطیری و به صورت دیوی سه‌سر در اوستا و شخصی تازی با داستان‌هایی پر شاخ و برگ در متون پهلوی و فارسی پدیدار شده است.

این شخص نامی داشته است که ایرانیان آن را دهاگ و اژی‌دهاگ (که صورت اخیر می‌تواند نمایانگر نفرت پیروان آیین مزدیسنی از او بوده باشد) تلفظ می‌کرده‌اند و اقوام سامی بین‌النهرین او را ضحاک می‌خوانده‌اند.

به سخن دیگر دهاگ و ضحاک تلفظ‌هایی از یک کلمه در میان دو قوم با زبان‌های متفاوت بوده است. اما اینکه نام این شخص در اصل چه بوده و چگونه سرگذشت او در سلسله داستان‌های ملی ایران وارد شده است و چرا شخصیت او مایه نازش یمنی‌ها بوده و عرب جاهلی نام فرزندان خود را ضحاک می‌گذارده در حالی که در روایات ملی ایران فردی منفور بوده است … و بسیاری پرسش‌های دیگر را باید در تحقیقی جداگانه مورد بررسی قرار داد.

اما این نکته را ناگفته نباید گذاشت که متأسفانه محققان و شاهنامه‌پژوهان به سرگذشت ضحاک فقط از منظر اوستا و متن‌های پهلوی و فارسی نگریسته‌اند و به روایت‌های سامی که چهره او را به گونه‌ای دیگر منعکس می‌کند اعتنایی نکرده‌اند.

[نقش خیال: مجموعه مقالات ادبی و تاریخی، دکتر اکبر نحوی، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار، ۱۴۰۱، ص ۱۱۲-۱۱۵]

رگه های یونانی داستان رستم و زنون

پایان پیام